•ଵୈଦିକ ଶିକ୍ଷା ଓ ପ୍ରାତିଶାଖ୍ୟ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ସ୍ୱରଵର୍ଣ୍ଣର ସଂଖ୍ୟା ଓ ଧ୍ୱନିଗତ ଵିଶ୍ଲେଷଣ•

ସ୍ଵରଵର୍ଣ୍ଣଗୁଡ଼ିକର ସଂଖ୍ୟା ବାର,ତେର କି ଚଉଦ ଏହାକୁ ନେଇ ସବୁବେଳେ ଵିଵାଦ ଲାଗିରହେ‌।‌ ତେବେ ଅନେକ ପ୍ରାଚୀନ ଶିକ୍ଷାଗ୍ରନ୍ଥରେ ସ୍ଵରଵର୍ଣ୍ଣର ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ସଂଖ୍ୟା ୧୪ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇଛି ।‌

ଶୌନକ କୃତ ଋଗ୍ବେଦ ପ୍ରାତିଶାଖ୍ୟରେ ସ୍ଵରଵର୍ଣ୍ଣର ଧ୍ଵନିଗତ ଗୁଣ ଓ ଉଚ୍ଚାରଣ ନିୟମକୁ ବଵସ୍ତୃତ ଭାବେ ଵର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଛି। ଏହାର ଅଧ୍ୟାୟ ୧ ରେ ସ୍ଵରଵର୍ଣ୍ଣର ସଂଖ୍ୟା ଓ ଗୁଣ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ସୂତ୍ର ରହିଛି। 

ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥର ସୂତ୍ର ୧.୧ରେ କୁହାଯାଇଛି 

"ଅକାରାଦୀନି ସର୍ବଂ ସ୍ଵରାଣାଂ ସମୁଦାୟତଃ।  

ଚତୁର୍ଦଶଭିଃ ସ୍ଵୈରୀ ସଂନାଦତି ସଂନାଦତି।"

ଅର୍ଥାତ୍ ଅକାର (ଅ) ଆଦି ସ୍ଵରମାନେ ମୋଟ ଚଉଦ ସଂଖ୍ୟକ ଅଟନ୍ତି । ଏହା ସ୍ଵରମାନଙ୍କର ସଂନାଦି (ଏ, ଐ, ଓ, ଔ) ଗୁଣକୁ ମଧ୍ୟ ସୂଚାଇଥାଏ।

ପୁଣି ସୂତ୍ର ୧.୨ରେ କୁହାଯାଇଛି 

 "ହ୍ରସ୍ଵଂ ଦୀର୍ଘଂ ପ୍ଲୁତଂ ଚୈଵ ସ୍ଵରାଣାଂ ତ୍ରିବିଧଂ ମତମ୍।  

 ଅ ଇ ଉ ଋ ଌ ଚୈବ ପଞ୍ଚୈତେ ହ୍ରସ୍ଵମୁଚ୍ୟତେ।"

ଅର୍ଥାତ୍ ସ୍ଵରମାନେ **ହ୍ରସ୍ଵ, ଦୀର୍ଘ, ଓ ପ୍ଲୁତ** ଏହି ତିନିପ୍ରକାରରେ ଵିଭକ୍ତ। ଅ, ଇ, ଉ, ଋ, ଌ ଏହି ପାଞ୍ଚଟି ହ୍ରସ୍ଵ ସ୍ଵର ଅଟେ। ଆ, ଈ, ଊ, ୠ, ୡ ଦୀର୍ଘ ଓ ଏ, ଐ, ଓ, ଔ ସଂନାଦି ସ୍ଵର ଅଟନ୍ତି।‌

ତୈତ୍ତିରୀୟ ପ୍ରାତିଶାଖ୍ୟ ଯଜୁର୍ଵେଦର ତୈତ୍ତିରୀୟ ଶାଖା ସହ ଜଡ଼ିତ । ଏଥିରେ ମଧ୍ୟ ସ୍ଵରଵର୍ଣ୍ଣର ୧୪ଟି ରୂପର ଵର୍ଣ୍ଣନା ହୋଇଛି। ଏ ଗ୍ରନ୍ଥର ଅଧ୍ୟାୟ ୨ ରେ ସ୍ଵରଵିଜ୍ଞାନ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ନିୟମ ରହିଛି। 

ଗ୍ରନ୍ଥରେ ସୂତ୍ର ୨.୧ରେ ଉଲ୍ଲେଖ ଅଛି 

 "ସ୍ଵରାଃ ଚତୁର୍ଦଶ ସଂଖ୍ୟାତାଃ ଅକାରାଦି ସମୁଦ୍ଭବାଃ।  

ହ୍ରସ୍ଵଂ ଦୀର୍ଘଂ ସଂନାଦି ତ୍ରିବିଧଂ ତତ୍ପ୍ରକୀର୍ତିତମ୍।"

ଅର୍ଥାତ୍ ସ୍ଵରଵର୍ଣ୍ଣ ସଂଖ୍ୟା ୧୪ ଏଵଂ ଏହା ଅ ଠାରୁ ଆରମ୍ଭ ହୁଏ। ଏହି ସ୍ଵରଵର୍ଣ୍ଣ ଗୁଡ଼ିକୁ *ହ୍ରସ୍ଵ, ଦୀର୍ଘ, ଓ ସଂନାଦି ଏହି ତିନି ଭାଗରେ ଵିଭକ୍ତ କରାଯାଏ ।

ସେହିପରି ସୂତ୍ର ୨.୨ରେ ଉଲ୍ଲେଖ ଅଛି 

"ଅ ଇ ଉ ଋ ଌ ପଞ୍ଚ ହ୍ରସ୍ଵାଃ ସ୍ୟୁଃ ପ୍ରକୀର୍ତିତାଃ।  

ଆ ଈ ଊ ୠ ୡ ଦୀର୍ଘାଃ ଏ ଐ ଓ ଔ ସଂନାଦି।"

ଅର୍ଥାତ୍ ଅ, ଇ, ଉ, ଋ, ଌ ଏହି ପାଞ୍ଚଟି ହ୍ରସ୍ଵ ସ୍ଵର।

ଆ, ଈ, ଊ, ୠ, ୡ ଏହି ପାଞ୍ଚଟି ଦୀର୍ଘ ସ୍ଵର।

ଏ, ଐ, ଓ, ଔ ଏହି ଚାରିଟି ସଂନାଦି ସ୍ଵର।

ମୋଟ ୧୪ଟି ସ୍ଵରଵର୍ଣ୍ଣର ସୁସ୍ପଷ୍ଟ ଗଣନା ଏହି ସୂତ୍ରରେ ଦିଆଯାଇଛି।

ପାଣିନୀୟ ଶିକ୍ଷାରେ ମଧ୍ୟ ନିମ୍ନଲିଖିତ ଶ୍ଳୋକ ମଧ୍ୟ ସ୍ଵରବର୍ଣ୍ଣର ସଂଖ୍ୟାକୁ ସୂଚାଇଥାଏ ।‌

"ଅକାରୋ ଦ୍ଵିମାତ୍ରଶ୍ଚ ଇକାରଶ୍ଚ ତଥୈବ ଚ।  

ଉକାରଃ ଋକାରଶ୍ଚ ଌକାରଶ୍ଚ ତଥାଽଽଦିତଃ।  

ଏକାରୋ ଐକାରଶ୍ଚ ଓକାରୋ ଔକାରସ୍ତଥା।  

ଚତୁର୍ଦଶ ସ୍ଵରାଃ ପ୍ରୋକ୍ତାଃ ଶିକ୍ଷାୟାଂ ଵୈଦପାରଗୈଃ।"

ଅର୍ଥାତ୍ 

ଅ-କାର (ଅ) ଓ ତାହାର ଦୀର୍ଘ ରୂପ (ଆ) ଯାହା ଦୁଇ ମାତ୍ରା ଵିଶିଷ୍ଟ, ସେହିପରି ଇ କାର (ଇ) ଓ ତାହାର ଦୀର୍ଘ ରୂପ (ଈ), ଉ-କାର (ଉ) ଓ ତାହାର ଦୀର୍ଘ ରୂପ (ଊ), ଋ-କାର (ଋ) ଓ ତାହାର ଦୀର୍ଘ ରୂପ (ୠ), ଌ-କାର (ଌ) ଓ ତାହାର ଦୀର୍ଘ ରୂପ (ୡ) ,ଏ-କାର (ଏ) ଓ ତାହାର ଦୀର୍ଘ ରୂପ(ଐ) , ଓ-କାର ଓ ତାହାର ଦୀର୍ଘ ରୂପ (ଔ) ସ୍ଵରଵର୍ଣ୍ଣରେ ଅଛି ।ଏହି ଚଉଦଟି ସ୍ଵରଵର୍ଣ୍ଣ (ଅ, ଆ, ଇ, ଈ, ଉ, ଊ, ଋ, ୠ, ଌ, ୡ, ଏ, ଐ, ଓ, ଔ) ଵେଦରେ ପାରଙ୍ଗମ ଵିଦ୍ୟାର୍ଥୀମାନଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ଶିକ୍ଷା (ଉଚ୍ଚାରଣ ବିଜ୍ଞାନ) ଶାସ୍ତ୍ରରେ ଵର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଅଛି ।

ନାରଦୀୟ ଶିକ୍ଷା ଵେଦାଙ୍ଗର ଶିକ୍ଷା ଅଙ୍ଗର ଅନ୍ୟତମ ଗ୍ରନ୍ଥ ।‌ ଏଥିରେ ଵୈଦିକ ଉଚ୍ଚାରଣ ସ୍ଵରଵିଜ୍ଞାନ ଓ ଧ୍ଵନିତତ୍ତ୍ଵ ଵିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କରାଯାଇଛି । ଏ ଗ୍ରନ୍ଥର ଅଧ୍ୟାୟ ୧ରେ ଏକ ଶ୍ଳୋକ ଅଛି ଯହିଁରେ ସ୍ଵରଵର୍ଣ୍ଣ ୧୪ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି। 

  

"ଅକାରଃ ଆକାରଶ୍ଚ ଇକାରଃ ଈକାର ଏବ ଚ।  

  ଉକାରଃ ଊକାରଶ୍ଚ ଋକାରୋ ୠକାରତଃ।  

  ଌକାରୋ ୡକାରଶ୍ଚ ଏକାରୋ ଐକାର ଏବ ଚ।  

  ଓକାରୋ ଔକାରଶ୍ଚ ଚତୁର୍ଦଶ ସ୍ଵରାଃ ସ୍ମୃତାଃ।"

 ଅର୍ଥାତ୍ ଅ,ଆ,ଇ,ଈ,ଉ,ଊ,ଋ,ୠ,ଌ,ୡ,ଏ,ଐ,ଓ,ଔ ଏହିପରି ସ୍ଵରଵର୍ଣ୍ଣ ସଂଖ୍ୟା ଚଉଦ ଅଟେ । ନାରଦୀୟ ଶିକ୍ଷା ଗ୍ରନ୍ଥ ସାମଵେଦର ଉଚ୍ଚାରଣ ନିୟମ ସହ ଜଡ଼ିତ, ଏଥିରେ ସ୍ଵରାଘାତ (Accent) ଓ ସମୟ ମାପ (Duration) ଉପରେ ଵିଶେଷ ଗୁରୁତ୍ୱ ଦିଆଯାଇଛି।

ଯାଜ୍ଞଵଲ୍କ୍ୟ ଶିକ୍ଷା ଅନ୍ୟ ଏକ ପ୍ରାଚୀନ ଶିକ୍ଷା ଗ୍ରନ୍ଥ, ।‌ ଏହା ଶୁକ୍ଲ ଯଜୁର୍ଵେଦର ଉଚ୍ଚାରଣ ଓ ଧ୍ଵନିଗତ ନିୟମକୁ ଵିଶ୍ଲେଷଣ କରେ। ଯାଜ୍ଞଵଲ୍କ୍ୟ ଶିକ୍ଷାରେ ମଧ୍ୟ ୧୪ ସ୍ଵରଵର୍ଣ୍ଣର ସୂଚୀ ଦିଆଯାଇଛି ‌ । 

  

 "ଚତୁର୍ଦଶ ସ୍ଵରାଃ ପ୍ରୋକ୍ତାଃ ଅକାରାଦି ନିରୂପିତାଃ।  

  ହ୍ରସ୍ଵଂ ଦୀର୍ଘଂ ସଂନାଦି ତ୍ରିବିଧଂ ତଦ୍ଵିନିର୍ଦିଶେତ୍।"

ଅର୍ଥାତ୍ ସ୍ଵରସଂଖ୍ୟା ୧୪ ଏଵଂ ଏଥିରେ ଅକାରାଦି ନିରୂପିତ ହୋଇଛି । ହର୍ସ୍ଵ ଦୀର୍ଘ ଓ ସଂନାଦି ଏହିପରି ତିନି ଭାଗରେ ସ୍ଵରଵର୍ଣ୍ଣ ଵିଭକ୍ତ । ଯାଜ୍ଞଵଲ୍କ୍ୟ ଶିକ୍ଷା ଗ୍ରନ୍ଥ ଶୁକ୍ଲ ଯଜୁର୍ଵେଦର ବାଜସନେୟୀ ସଂହିତାର ଉଚ୍ଚାରଣ ଠିକ୍ ରଖିଵା ପାଇଁ ନିୟମ ପ୍ରଦାନ କରେ।

ବାଜସନେୟୀ ପ୍ରାତିଶାଖ୍ୟ ଶୁକ୍ଲ ଯଜୁର୍ଵେଦର ବାଜସନେୟୀ ଶାଖା ସହ ଜଡ଼ିତ ଏକ ପ୍ରାତିଶାଖ୍ୟ ଗ୍ରନ୍ଥ ଅଟେ । ଏଥିରେ ଵୈଦିକ ମନ୍ତ୍ରମାନଙ୍କର ଉଚ୍ଚାରଣ, ସ୍ଵରାଘାତ, ଓ ଧ୍ଵନିଗତ ନିୟମ ଵିଷୟରେ ଵିସ୍ତୃତ ଆଲୋଚନା ହୋଇଛି । ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥରେ ବି ୧୪ ସ୍ଵରଵର୍ଣ୍ଣର ଗଣନା ସ୍ପଷ୍ଟ ରୂପେ ଦିଆଯାଇଛି, ଯହିଁରେ ଌ ଓ ୡ ସ୍ଵରଗୁଡ଼ିକର ମଧ୍ୟ ଵୈଦିକ ଉଚ୍ଚାରଣ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ।

ବାଜସନେୟୀ ପ୍ରାତିଶାଖ୍ୟ ଗ୍ରନ୍ଥର ଅଧ୍ୟାୟ ୧ରେ କୁହାଯାଇଛି 

  "ଅ ଇ ଉ ଋ ଌ ହ୍ରସ୍ଵାଃ ପଞ୍ଚ ସ୍ୟୁଃ ପ୍ରକୀର୍ତିତାଃ।  

   ଆ ଈ ଊ ୠ ୡ ଦୀର୍ଘାଃ ଏ ଐ ଓ ଔ ସଂନାଦି।  

  ଚତୁର୍ଦଶୈତେ ସ୍ଵରାଃ ସଂଖ୍ୟାତାଃ ଶାସ୍ତ୍ରେ ନିରୂପିତାଃ।"

  ଅର୍ଥାତ୍ ଅ, ଇ, ଉ, ଋ, ଌ ଏହି ପାଞ୍ଚଟି ହ୍ରସ୍ଵ ସ୍ଵର। ଆ, ଈ, ଊ, ୠ, ୡ ଏହି ପାଞ୍ଚଟି ଦୀର୍ଘ ସ୍ଵର। ଏ, ଐ, ଓ, ଔ ଏହି ଚାରିଟି ସଂନାଦି ସ୍ଵର। ମୋଟ ଚଉଦଟି ସ୍ଵରଵର୍ଣ୍ଣ ଶାସ୍ତ୍ରରେ ଵର୍ଣ୍ଣିତ। ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥ ଉଦାତ୍ତ, ଅନୁଦାତ୍ତ, ଓ ସ୍ଵରିତ ଭଳି ସ୍ଵରାଘାତର ନିୟମ ଓ ସନ୍ଧି ଵିଷୟରେ ଵିସ୍ତୃତ ଆଲୋଚନା କରେ, ଯାହା ସ୍ଵରଵର୍ଣ୍ଣର ଉଚ୍ଚାରଣକୁ ଠିକ୍ ରଖେ।

ଶିଖାୟନୀ ଶିକ୍ଷା ଋଗ୍ବେଦର ଶାଖା ସହ ଜଡ଼ିତ ଏକ ଶିକ୍ଷା ଗ୍ରନ୍ଥ ଏଵଂ ଏଥିରେ ଵୈଦିକ ଧ୍ଵନିଗତ ନିୟମ ଓ ଉଚ୍ଚାରଣ ଵିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କରାଯାଇଛି । ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥରେ ୧୪ ସ୍ଵରଵର୍ଣ୍ଣର ସୂଚୀ ଦିଆଯାଇଛି ଏଵଂ ଏଥିରେ ଦୀର୍ଘ ୡ ମଧ୍ୟ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ।

  "ଅକାରାଦି ସ୍ଵରାଃ ସର୍ବେ ଚତୁର୍ଦଶ ସଂଖ୍ୟଯା।  

  ହ୍ରସ୍ଵଂ ଦୀର୍ଘଂ ସଂନାଦି ତ୍ରିବିଧଂ ତତ୍ପ୍ରଚକ୍ଷତେ।"

  ଅର୍ଥାତ୍ ଅ ଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ଚଉଦଟି ସ୍ଵରଵର୍ଣ୍ଣ ଗଣାଯାଇଛନ୍ତି। ସ୍ଵରଵର୍ଣ୍ଣଗୁଡ଼ିକୁ ହ୍ରସ୍ଵ, ଦୀର୍ଘ, ଓ ସଂନାଦି ରୂପେ ତିନି ଭାଗରେ ଵିଭକ୍ତ କରାଯାଏ। 

ମାଣ୍ଡୁକୀ ଶିକ୍ଷା ଵେଦାଙ୍ଗର ଶିକ୍ଷା ଅଙ୍ଗର ଅନ୍ୟତମ ଗ୍ରନ୍ଥ ।‌ ଏଥିରେ ଵୈଦିକ ଉଚ୍ଚାରଣ, ଧ୍ଵନିଗତ ନିୟମ, ଓ ସ୍ଵରଵିଜ୍ଞାନ ଵିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କରାଯାଇଛି । ଏହା ମୁଖ୍ୟତଃ ଅଥର୍ଵଵେଦ ଓ ଅନ୍ୟ ଵୈଦିକ ଶାଖା ସହ ଜଡ଼ିତ।

 ମାଣ୍ଡୁକୀ ଶିକ୍ଷାରେ ୧୪ ସ୍ଵରଵର୍ଣ୍ଣର ସୁସ୍ପଷ୍ଟ ସୂଚୀ ଦିଆଯାଇଛି । ମାଣ୍ଡୁକୀ ଶିକ୍ଷାର ସମ୍ବନ୍ଧିତ ଶ୍ଳୋକ ତହିଁର ଉଦାହରଣ। 

  

"ଅକାରଃ ଆକାରଶ୍ଚ ଇକାରଃ ଈକାର ଏଵ ଚ।  

  ଉକାରଃ ଊକାରଶ୍ଚ ଋକାରୋ ୠକାରତଃ।  

  ଌକାରୋ ୡକାରଶ୍ଚ ଏକାରୋ ଐକାର ଏଵ ଚ।  

  ଓକାରୋ ଔକାରଶ୍ଚ ଚତୁର୍ଦଶ ସ୍ଵରାଃ ସ୍ମୃତାଃ।"

  

ପାରାଶରୀ ଶିକ୍ଷା ଅନ୍ୟ ଏକ ପ୍ରାଚୀନ ଶିକ୍ଷା ଗ୍ରନ୍ଥ ଏଵଂ ଏହା ଋଗ୍ବେଦ ଓ ଯଜୁର୍ଵେଦର ଉଚ୍ଚାରଣ ନିୟମ ସହ ଜଡ଼ିତ। ଏଥିରେ ଧ୍ଵନିଗତ ସୂକ୍ଷ୍ମତା ଓ ସ୍ଵରଵିଜ୍ଞାନ ଵିଷୟରେ ଆଲୋଚନା ମିଳେ । ପାରାଶରୀ ଶିକ୍ଷାରେ ସ୍ଵରଵର୍ଣ୍ଣର ସଂଖ୍ୟା ୧୪ ବୋଲି ଏକ ଶ୍ଳୋକରେ କୁହାଯାଇଛି। 

"ଚତୁର୍ଦଶ ସ୍ଵରାଃ ପ୍ରୋକ୍ତାଃ ଅକାରାଦି ସମୁଦ୍ଭବାଃ।  

 ହ୍ରସ୍ଵଂ ପଞ୍ଚ ଦୀର୍ଘଂ ପଞ୍ଚ ସଂନାଦି ଚତୁରୀ ସ୍ମୃତମ୍।"

 ଅଥର୍ଵଵେଦ ପ୍ରାତିଶାଖ୍ୟ ଶିକ୍ଷାଗ୍ରନ୍ଥ ଅଥର୍ଵଵେଦର ଉଚ୍ଚାରଣ ଓ ଧ୍ଵନିଗତ ନିୟମ ସହ ଜଡ଼ିତ ଏକ ପ୍ରାତିଶାଖ୍ୟ ଗ୍ରନ୍ଥ। ଏହା ଅଥର୍ଵଵେଦର ଶୌନକୀୟ ଓ ପିପ୍ପଳାଦ ଶାଖା ସହ ସମ୍ବନ୍ଧିତ। ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥରେ ଅଧ୍ୟାୟ ୧ରେ ବି ସ୍ଵରଵର୍ଣ୍ଣର ସଂଖ୍ୟା ୧୪ ବୋଲି ଉଲ୍ଲେଖ ରହିଛି। 

 "ଅ ଇ ଉ ଋ ଌ ପଞ୍ଚ ହ୍ରସ୍ଵାଃ ସ୍ୟୁଃ ପ୍ରକୀର୍ତିତାଃ।  

   ଆ ଈ ଊ ୠ ୡ ଦୀର୍ଘାଃ ଏ ଐ ଓ ଔ ସଂନାଦି।  

  ଚତୁର୍ଦଶ ସ୍ଵରାଃ ପ୍ରୋକ୍ତାଃ ଶାସ୍ତ୍ରେ ଧ୍ଵନିନିରୂପଣେ।"

 ଅର୍ଥାତ୍ ଅ, ଇ, ଉ, ଋ, ଌ ଏହି ପାଞ୍ଚଟି ହ୍ରସ୍ଵ ସ୍ଵର। ଆ, ଈ, ଊ, ୠ, ୡ ଏହି ପାଞ୍ଚଟି ଦୀର୍ଘ ସ୍ଵର। ଏ, ଐ, ଓ, ଔ**—ଏହି ଚାରିଟି ସଂନାଦି ସ୍ଵର। ମୋଟ ଚଉଦଟି ସ୍ଵରଵର୍ଣ୍ଣ ଧ୍ଵନିଶାସ୍ତ୍ରରେ ଵର୍ଣ୍ଣିତ।

ସାମବେଦ ପ୍ରାତିଶାଖ୍ୟ(ପୁଷ୍ପସୂତ୍ର) ସାମଵେଦର ଉଚ୍ଚାରଣ ଓ ଗାନଗତ ନିୟମ ସହ ଜଡ଼ିତ ଏକ ପ୍ରାତିଶାଖ୍ୟ ଗ୍ରନ୍ଥ । ସାମଵେଦର କୌଥୁମ ଓ ଜୈମିନୀୟ ଶାଖା ସହ ଏହା ସମ୍ବନ୍ଧିତ। ଏ ଗ୍ରନ୍ଥର ପୁଷ୍ପସୂତ୍ର, ଅଧ୍ୟାୟ ୧ର ଏକ ସୂତ୍ରରେ ସ୍ଵରଵର୍ଣ୍ଣ ୧୪ ବୋଲି ଉଲ୍ଲେଖ ଅଛି । 

  "ଅକାରାଦି ସ୍ଵରାଃ ସର୍ଵେ ଚତୁର୍ଦଶ ସଂଖ୍ୟୟା।  

  ହ୍ରସ୍ଵଂ ଦୀର୍ଘଂ ସଂନାଦି ତ୍ରିଵିଧଂ ସାମଗାୟନେ।"

 ଏହି ପରି ଭାବେ ଅନେକ ପ୍ରାଚୀନ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ସ୍ଵରଵର୍ଣ୍ଣ ସଂଖ୍ୟା ଚଉଦ ବୋଲି ସ୍ପଷ୍ଟ ଭାବରେ ଉଲ୍ଲେଖ ରହିଛି ।‌ ଵୈଦିକ ସଂସ୍କୃତରେ ୠ,ଌ ଓ ୡ ଆଵଶ୍ୟକତା ଅଧିକ ଥିଲା କିନ୍ତୁ ଲୌକିକ ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ କ୍ରମେ ଦୀର୍ଘ ୡ ର ଵ୍ୟଵହାର ହ୍ରାସ ପାଇଲା । ପାଣିନୀଙ୍କ ସମୟର ଲୌକିକ ସଂସ୍କୃତରେ କେଵଳ ୧୩ଟି(ୡ ଛଡ଼ା) ସ୍ଵରଵର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରୟୋଗ ହେଉଥିଲା । ଫଳତଃ କ୍ରମେ ଦୀର୍ଘ ୡ ଵ୍ୟଵହାର ନହୋଇ ଲୁପ୍ତ ହେଲା । ଆଜିକାଲି ଦୀର୍ଘ ୠ ଓ ହର୍ସ୍ଵ ଌ କୁ ଲୋକେ ଛାଡ଼ି ସାରିଲେଣି ।‌ ସମୟ ଆସିଵ ଲୋକେ ହର୍ସ୍ଵ ଋ କୁ ଛାଡ଼ି ରୁ ଲେଖିବେ ତଥା ଋଷିକୁ ରୁଷି ଲେଖି ନିଜକୁ ପଣ୍ଡିତ ପ୍ରମାଣିତ କରିବେ । 

 

•ସାୟାନୋବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆ : ଆମକୁ ଅମ୍ଳଜାନ ଦାନ କରିଥିଵା ଏକ ପ୍ରାଚୀନ ଜୀଵର କାହାଣୀ•

ପୃଥିଵୀର ସୃଷ୍ଟିଠାରୁ ଏଯାଵତ୍ ଏ ଗ୍ରହର ଵାୟୁମଣ୍ଡଳ ତିନୋଟି ପ୍ରମୁଖ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ଦେଇ ଵିକଶିତ ହୋଇଛି। ଆଜକୁ ପ୍ରାୟ ୪.୬ ବିଲିଅନ ଵର୍ଷ ପୂର୍ଵେ ପୃଥିଵୀରେ ଅଳ୍ପ କାଳ ପାଇଁ ପ୍ରାଥମିକ ଵାୟୁମଣ୍ଡଳ ଥିଲା । ସେହି ପ୍ରଥମ ଵାୟୁମଣ୍ଡଳରେ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଓ ହିଲିୟମ୍‌ର ପରିମାଣ ପ୍ରଧାନ ଥିଲା । କିନ୍ତୁ ଏହା ଏକ ଅସ୍ଥାୟୀ ଵାୟୁମଣ୍ଡଳ ଥିଵାରୁ ପରଵର୍ତ୍ତୀକାଳରେ ସୌରପଵନ ଏଵଂ ପୃଥିଵୀର ଦୁର୍ଵଳ ମାଧ୍ୟାକର୍ଷଣ ଯୋଗୁଁ ବହୁଧା ହ୍ରାସ ହୋଇଗଲା। ତେବେ ସେହି ସମୟରେ ଆମ ସୌରଜଗତରେ ଏକ ଅତ୍ୟନ୍ତ ମହତ୍ତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଘଟଣା ଘଟିଥିଲା । ଵୃହସ୍ପତି ,ଶନି ଓ ୟୁରାନସ ଇତ୍ୟାଦି ଗ୍ରହଗୁଡ଼ିକର ଗ୍ରହୀୟ ପରିଵ୍ରଜନ (planetary migration) ଯୋଗୁଁ ଗ୍ରହାଣୁ ବଳୟ (asteroid belt) ଓ କାଇପର ବଳୟ (Kuiper belt) ରୁ ବହୁସଂଖ୍ୟକ ମହାକାଶୀୟ ପିଣ୍ଡ ଅଭ୍ୟନ୍ତରୀଣ ସୌରମଣ୍ଡଳ ଆଡ଼େ ଚାଲି ଆସିଥିଲେ । ଫଳତଃ ପୃଥିଵୀ, ଚନ୍ଦ୍ର ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଆଭ୍ୟନ୍ତରୀଣ ଗ୍ରହଗୁଡ଼ିକ ଉପରେ ଅସଂଖ୍ୟ ଉଲ୍କାପିଣ୍ଡ (meteoroids), ଧୂମକେତୁ (comets) ଓ ଗ୍ରହାଣୁ (asteroids) ଵର୍ଷିଥିଲା । ଗଵେଷକମାନେ ତାକୁ Late Heavy Bombardment ନାମ ଦେଇଛନ୍ତି । ଦୁଇଟି ଚରଣରେ ୪.୫ ବିଲିଅନ ଵର୍ଷଠାରୁ ୩.୮ ବିଲିଅନ ଵର୍ଷ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପୃଥିଵୀ ପୃଷ୍ଠରେ ଅଂସଖ୍ୟ ମହାକାଶୀୟ ପିଣ୍ଡ ଵର୍ଷିଥିଲା ‌। ଏହି ଆଘାତ ଅତ୍ୟନ୍ତ ତୀଵ୍ର ଓ ଵ୍ୟାପକ ଥିଲା କିନ୍ତୁ ଏଥିଯୋଗୁଁ ପୃଥିଵୀର ଭାଗ୍ୟ ହିଁ ବଦଳି ଯାଇଥିଲା ‌ । ନିଜର ପ୍ରାଥମିକ ଵାୟୁମଣ୍ଡଳ ହରାଇ ଏକ ମୃତ ଗ୍ରହରେ ପରିଣତ ହେଵାକୁ ବସିଥିଵା ପୃଥିଵୀ ପୁଣି ଉତ୍ତପ୍ତ ହୋଇଗଲା ଏଵଂ ଏଥିଯୋଗୁଁ ପୃଥିଵୀ ସାରା ଅତି ଭୀଷଣ ଆଗ୍ନେୟ ଉଦ୍ଗିରଣ ଘଟିଲା । 

 

ଏହି ଘଟଣା ହିଁ ପୃଥିଵୀରେ ଦ୍ୱିତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟର ଵାୟୁମଣ୍ଡଳ ତଥା ତତ୍ ଆଧାରିତ ପ୍ରାଥମିକ ଜୀଵ ସୃଷ୍ଟି ପାଇଁ ବାଟ ଫିଟାଇ ଥିଲା । ଆଗ୍ନେୟ ଉଦ୍ଗିରଣ ତଥା ଭୀଷଣ ଧୂମକେତୁ,ଉଲ୍କାପିଣ୍ଡ ଓ ଗ୍ରହାଣୁ ଵର୍ଷଣ ଯୋଗୁଁ ପୃଥିଵୀ ଉତ୍ତପ୍ତ ହୋଇଗଲା ଏଵଂ ଏଥିଯୋଗୁଁ ନାନା ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଘଟି କେତୋଟି ନୂତନ ଗ୍ୟାସ୍ ପୃଥିଵୀର ଦ୍ଵିତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟର ଵାୟୁମଣ୍ଡଳ ଗଠନ କଲେ । ପୃଥିଵୀର ଦ୍ଵିତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟର ଵାୟୁମଣ୍ଡଳ ୪.୫ରୁ ୩.୫ ବିଲିଅନ ଵର୍ଷ ପୂର୍ଵେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇ ୨.୪ ବିଲିଅନ ଵର୍ଷ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରହିଥିଲା ‌।‌ ଦ୍ଵିତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟର ଵାୟୁମଣ୍ଡଳରେ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଵା କାର୍ବନ ଡାଇଅକ୍ସାଇଡ୍, ମିଥେନ, ଆମୋନିଆ ଓ ଜଳୀୟବାଷ୍ପ ଥିଲା, କିନ୍ତୁ ଅକ୍ସିଜେନ ଵା ଅମ୍ଳଜାନ ନଥିଲା। ଏହି ଦ୍ଵିତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟର ଵାୟୁମଣ୍ଡଳ ଉଷ୍ମ ଓ ଘନ ହୋଇ ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ଜୀଵନର ଉତ୍ପତ୍ତିରେ ସହାୟକ ହୋଇଥିଲା। ସେହିପରି ତୃତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟର ଵାୟୁମଣ୍ଡଳ ୨.୪ ବିଲିଅନ ଵର୍ଷଠାରୁ ଆରମ୍ଭ ହୋଇ ଆଜି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପୃଥିଵୀରେ ରହିଅଛି। ଏହି ତୃତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟର ଵାୟୁମଣ୍ଡଳରେ ଯଵକ୍ଷାରଜାନ, ଅମ୍ଳଜାନ ହିଁ ମୁଖ୍ୟ ଗ୍ୟାସ୍ ରୂପେ ଦେଖାଯାଏ । 

ତେଣୁ ମନରେ ପ୍ରଶ୍ନ ଆସେ, ୨.୪ ବିଲିଅନ ଵର୍ଷ ପୂର୍ଵେ ଏମିତି କ'ଣ ହୋଇଥିଲା ଯେ ହଠାତ୍ ପୃଥିଵୀର ଵାୟୁମଣ୍ଡଳର ପ୍ରମୁଖ ଗ୍ୟାସ୍‌ଗୁଡ଼ିକ ହିଁ ପରିଵର୍ତ୍ତିତ ହୋଇଯାଇଥିଲା ? 

ଆଜକୁ ପ୍ରାୟ ୩.୫ ବିଲିଅନ (୩୫୦୦ ମିଲିୟନ) ଵର୍ଷ ତଳେ, Proterozoic ଯୁଗର Paleoproterozoic ସମୟକାଳରେ, ଆଜିର ପୃଥିଵୀଠାରୁ ସେ ସମୟର ପୃଥିଵୀ ବହୁତ ଭିନ୍ନ ଥିଲା। ତତ୍କାଳୀନ ଵାୟୁମଣ୍ଡଳରେ ମୁଖ୍ୟତଃ କାର୍ବନ ଡାଇଅକ୍ସାଇଡ୍,ମିଥେନ ଓ ଅଳ୍ପ ନାଇଟ୍ରୋଜେନ୍ ଗ୍ୟାସ୍ ଥିଲା। ମୁକ୍ତ ରୂପେ ତତ୍କାଳୀନ ଵାୟୁମଣ୍ଡଳରେ ଅମ୍ଳଜାନ ଵା ଅକ୍ସିଜେନ ନଥିଲା, କେଵଳ ଜଳକଣା ମଧ୍ୟରେ ଅଳ୍ପ ପରିମାଣରେ ଅକ୍ସିଜେନ ସୀମିତ ଥିଲା। ସେହି ସମୟରେ ଜୀଵନ କେଵଳ ସମୁଦ୍ର ମଧ୍ୟରେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା ଏଵଂ ସେହି ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ଜୀଵମାନେ ଅଵାୟଵୀୟ ଵା anaerobic ଥିଲେ, ଅର୍ଥାତ୍ ସେମାନେ ଅମ୍ଳଜାନ ବିନା ବଞ୍ଚିପାରୁଥିଲେ। ଅଵାୟଵୀୟ ଏକକୋଷୀ ଜୀଵମାନେ ଅମ୍ଳଜାନ ବିନା Anaerobic respiration ଓ fermentation ପ୍ରକ୍ରିୟା ଦ୍ୱାରା ବଞ୍ଚୁଥିଲେ । ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଏହି ଏକକୋଷୀ ଜୀଵମାନେ ସଲ୍ଫେଟ୍, ନାଇଟ୍ରେଟ୍ ଵା CO₂ ଯୁକ୍ତ ପଦାର୍ଥ ଵ୍ୟଵହାର କରି H₂S, N₂, CH₄, CO₂, H₂ ଜାତୀୟ ଗ୍ୟାସ ଉତ୍ପାଦନ କରୁଥିଲେ। ଏବେ ବି ଏପରି ଜୀଵ ଜଳାଶୟ, ମାଟି ଓ ପ୍ରାଣୀଙ୍କ ଶରୀର ମଧ୍ୟରେ ଦେଖାଯାଆନ୍ତି ଯଥା : କ୍ଲଷ୍ଟ୍ରିଡିୟମ୍ ଓ ମିଥେନୋଜେନ୍ସ ଇତ୍ୟାଦି ।

କିନ୍ତୁ ଆଜକୁ ପ୍ରାୟ ୨.୭ରୁ ୩ ବିଲିଅନ ଵର୍ଷ ତଳେ ଆଉ ଏକ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ପରିଵର୍ତ୍ତନ ଘଟିଲା। ସାୟାନୋବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆ(Cyanobacteria) ନାମକ ଏକକୋଷୀ ଜୀଵ ଆଲୋକ ସଂଶ୍ଳେଷଣ ଵା Photo synthesis କରିଵାର ଦକ୍ଷତା ଵିକଶିତ କଲେ। ଏ ଜୀଵମାନେ ସୂର୍ଯ୍ୟକିରଣ ବଳରେ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଓ ଜଳରୁ ଶର୍କରା ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିଵା ଆରମ୍ଭ କଲେ ତଥା ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ବର୍ଜ୍ୟ ରୂପେ ଅମ୍ଳଜାନ ମୁକ୍ତ କରୁଥିଲେ। ଶର୍କରା ସେମାନଙ୍କୁ ଶକ୍ତି ଯୋଗାଇ ବଞ୍ଚିଵାରେ ସହାୟକ ହେଲା ଏଵଂ ଜଳ ତଥା ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳର ପ୍ରଚୁର ଭଣ୍ଡାର ଯୋଗୁଁ ସାୟାନୋବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆର ବଂଶବୃଦ୍ଧି ତୀଵ୍ର ହେଲା।

ଧୀରେ ଧୀରେ ଏମାନେ ପୃଥିଵୀର ଵାୟୁମଣ୍ଡଳରେ ଅମ୍ଳଜାନ ନାମକ ଏକ ନୂଆ ଗ୍ୟାସ ଛାଡ଼ିଵାକୁ ଲାଗିଲେ। ପ୍ରଥମେ ଏହି ଅମ୍ଳଜାନ ସମୁଦ୍ରରେ ଲୌହ ସହ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି ଅକ୍ସାଇଡ୍ ତିଆରି କଲା, ଯାହା ଆଜି "Banded Iron Formation" ରୂପେ ପରିଚିତ। କିନ୍ତୁ ଆଜକୁ ପ୍ରାୟ ୨.୪ ବିଲିଅନ ଵର୍ଷ ତଳେ, ଅମ୍ଳଜାନ ଏତେ ପରିମାଣରେ ଜମା ହେଲା ଯେ ଏହା ଅଵାୟଵୀୟ ଵା Anaerobic ଜୀଵମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଵିପଦଜ୍ଜନକ ହୋଇପଡ଼ିଲା। ଏହି ଘଟଣାକୁ ଭୂବୈଜ୍ଞାନିକମାନେ "Great Oxygenation Event" ବା "ମହା ଅମ୍ଳଜାନ ସଙ୍କଟ" ନାମ ଦେଇଛନ୍ତି । ସେହି ସମୟରେ ଅନେକ ଅଵାୟଵୀୟ ଏକକୋଷୀ ଜୀଵ, ଯେଉଁମାନେ ଅମ୍ଳଜାନ ସହ ଖାପ ଖୁଆଇ ପାରିନଥିଲେ, ସେମାନେ ଵିଲୁପ୍ତ ହୋଇଗଲେ। ଆଉ କିଛି ଅଵାୟଵୀୟ ଏକକୋଷୀ ଜୀଵ ଅମ୍ଳଜାନହୀନ ସ୍ଥାନରେ ରହିଵାକୁ ଲାଗିଲେ । 

ଅସ୍ତୁ ପୃଥିଵୀର ଵାୟୁମଣ୍ଡଳରେ ଅମ୍ଳଜାନର ଆଗମନ ଆଉ ଏକ ବଡ଼ ପରିଵର୍ତ୍ତନ ଆଣିଲା। ପୂର୍ଵରୁ ମିଥେନ ଗ୍ୟାସ ଯୋଗୁଁ ପୃଥିଵୀରେ ଏକ ଉଷ୍ମ ଵାୟୁମଣ୍ଡଳ ଗଢ଼ି ଉଠିଥିଲା, କାରଣ ମିଥେନ ଏକ ଶକ୍ତିଶାଳୀ ଗ୍ରୀନ୍‌ହାଉସ୍ ଗ୍ୟାସ ଅଟେ। କିନ୍ତୁ ଅମ୍ଳଜାନ ସହ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି ମିଥେନ ଜଳକଣା ଓ କାର୍ବନ ଡାଇଅକ୍ସାଇଡରେ ପରିଵର୍ତ୍ତିତ ହେଵାକୁ ଲାଗିଲା। ମିଥେନ ଅପେକ୍ଷା ଜଳ ଓ କାର୍ବନ ଡାଇଅକ୍ସାଇଡ୍ ଅଳ୍ପ ଉତ୍ତାପ ଧରି ରଖିପାରନ୍ତି, ତେଣୁ ପୂର୍ଵାପେକ୍ଷା ପୃଥିଵୀ ଅଧିକ ଥଣ୍ଡା ହେଵାକୁ ଲାଗିଲା। ଏଥିଯୋଗୁଁ ଆଜକୁ ପ୍ରାୟ ୨.୪ରୁ ୨.୧ ବିଲିଅନ ଵର୍ଷ ତଳେ ପୃଥିଵୀରେ ପ୍ରଥମ ହିମଯୁଗ, "Huronian Glaciation," ଘଟିଥିଲା ବୋଲି ଵୈଜ୍ଞାନିକମାନେ ପ୍ରମାଣ କରିଛନ୍ତି। ତଥାପି, ଏହି ହିମଯୁଗ ମଧ୍ୟରେ ସାୟାନୋବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆ ଏଵଂ ଅନ୍ୟ କିଛି ଏକକୋଷୀ ଜୀଵ ଜୀଵିତ ରହିପାରିଥିଲେ। ଅତଳ ସମୁଦ୍ରରୁ ମିଳିଥିଵା ପ୍ରାଚୀନ ଜୀଵାଶ୍ମରୁ ଏ ଵିଷୟରେ ପ୍ରାମାଣିକ ତଥ୍ୟ ମିଳିଅଛି । 

ଏଠି କାହା ମନରେ ପ୍ରଶ୍ନ ଆସିପାରେ ଯେ ଏତେ ଯୁଗର କଥା ଆଜିର ମଣିଷ କେମିତି ଜାଣୁଛନ୍ତି ? 

ଏହାର ଉତ୍ତରଟି ବହୁତ ସହଜ ! ଭୂତାତ୍ତ୍ଵିକ, ରସାୟନିକ ଓ ଜୈଵିକ ଗଵେଷଣା କରି ଗଵେଷକମାନେ ଏହା ଜାଣିପାରିଛନ୍ତି ।‌ ପୃଥିଵୀର ପ୍ରାଚୀନ ଶିଳାସ୍ତରରେ "Banded Iron Formation" (BIFs) ମିଳିଛି, ଯାହା ୩.୫ରୁ ୨.୪ ବିଲିଅନ ଵର୍ଷ ପୂର୍ଵର ବୋଲି ଜଣାପଡି଼ଛି । ସମୁଦ୍ରରେ ଦ୍ରଵୀଭୂତ ଲୌହ ଧାତୁ , ଅମ୍ଳଜାନ ସହ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି ତଳେ ଜମା ହୋଇଥିଲା। ଫଳତଃ ସାୟାନୋବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆର ଫୋଟୋସିନ୍ଥେସିସ୍ ମାଧ୍ୟମରେ ଅମ୍ଳଜାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥିଲା, ଯାହା "Great Oxygenation Event"ସମୟରେ ଵାୟୁମଣ୍ଡଳରେ ଜମା ହେଵା ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲା ବୋଲି ଏହି ଭୂତାତ୍ତ୍ଵିକ ପ୍ରମାଣରୁ ଜଣାଯାଏ । ପୁଣି ପୁରାତନ ଶିଳାରେ ସଲ୍ଫର ଆଇସୋଟୋପର ଅନୁପାତ ଅଧ୍ୟୟନରୁ ଜଣାପଡ଼ିଛି ଯେ ୨.୪ ବିଲିଅନ ବର୍ଷ ପୂର୍ଵରୁ ଵାୟୁମଣ୍ଡଳରେ ଅମ୍ଳଜାନ ଥିଲା, କିନ୍ତୁ "Great Oxygenation Event" ପରେ ଏହା ବଦଳିଗଲା। ଏହା ଵାୟୁମଣ୍ଡଳରେ ଅମ୍ଳଜାନ ଉପସ୍ଥିତି ଓ ଓଜୋନ ଗଠନର ପ୍ରମୁଖ ପ୍ରମାଣ ଅଟେ । ଶେଷରେ ଜୈଵିକ ପ୍ରମାଣ ଏହି ନିଷ୍କର୍ଷକୁ ଦୃଢ଼ କଲା । ୩.୫ ବିଲିଅନ ଵର୍ଷ ପୂର୍ଵର ଶିଳାରେ ସାୟାନୋବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆର ଜୀଵାଶ୍ମ (ଷ୍ଟ୍ରୋମାଟୋଲାଇଟ୍ସ୍) ମିଳିଛି, ଯହିଁର ପରୀକ୍ଷଣରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ହେଇଗଲା ଯେ ଏହି ଜୀଵମାନେ ସେ ଯୁଗରେ ଅକ୍ସିଜେନିକ୍ ଫୋଟୋସିନ୍ଥେସିସ୍ କରୁଥିଲେ। ଏମାନଙ୍କର କ୍ଲୋରୋଫିଲ୍-ଏ ଓ ଫୋଟୋସିଷ୍ଟମ୍ II ଅକ୍ସିଜେନ ଉତ୍ପାଦନ କରେ, ଯାହା GOE ର ଅକ୍ସିଜେନ ସହ ସମ୍ପର୍କିତ। ସାୟାନୋବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆ ୨.୭ରୁ ୨.୪ ବିଲିଅନ ଵର୍ଷ ପୂର୍ଵେ ବହୁସଂଖ୍ୟାରେ ବଢ଼ିଥିଲେ, ଯାହା GOE ସହ ସମକାଳୀନ। ପରେ ଵୈଜ୍ଞାନିକମାନେ ଏହିସବୁ ତଥ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପର୍କ ଜାଣିଵା ପାଇଁ ଶିଳା ନମୁନା, ଆଇସୋଟୋପ୍ ଡେଟିଂ ଓ କମ୍ପ୍ୟୁଟର ମଡେଲିଂର ସାହାଯ୍ୟ ନେଇଛନ୍ତି। ରେଡିଓମେଟ୍ରିକ୍ ଡେଟିଂ ସମୟ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିଛି ଆଉ ସିମୁଲେସନ୍, ଅମ୍ଳଜାନ ଉତ୍ପାଦନର ପ୍ରକ୍ରିୟା ବୁଝାଇଛି। ଏହି ସମସ୍ତ ପ୍ରମାଣ ସ୍ପଷ୍ଟ କଲା ଯେ ସାୟାନୋବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆର ଅମ୍ଳଜାନ ଉତ୍ପାଦନ GOEର ମୂଳ କାରଣ ଥିଲା। ପୃଥିଵୀର ଜୈଵ ଵିଵିଧତା ଅମ୍ଳଜାନ ଯୋଗୁଁ ହିଁ ସମ୍ଭଵ ହୋଇପାରିଥିଲା । ଅମ୍ଳଜାନ ଶ୍ଵସନ (respiration) ମାଧ୍ୟମରେ ଜୀଵମାନଙ୍କୁ ଅଧିକ ଶକ୍ତି ମିଳିଲା, ଯାହା ବଡ଼ ଆକାରର ଜୀଵ ଓ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ଜୀଵନର ସୃଷ୍ଟି ପାଇଁ ସହାୟକ ହେଲା।

ତେବେ ସାୟାନୋବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆ କ'ଣ ଏହା ମଧ୍ୟ ଜାଣିନେଵା ଉଚିତ ହେଵ । ପ୍ରକୃତରେ ସାୟାନୋବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆ (Cyanobacteria) ହେଉଛି ଏକ ପ୍ରକାରର ଏକକୋଷୀ ଵା ବହୁକୋଷୀ ଜୀଵାଣୁ ଵା bacteria ଯାହାର ଅନ୍ୟ ନାମ "ନୀଳ ହରିତ ଶୈଵାଳ" (blue-green algae) ଅଟେ। ଏମାନେ ଫୋଟୋସିନ୍ଥେସିସ୍ ମାଧ୍ୟମରେ ନିଜର ଖାଦ୍ୟ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରନ୍ତି ଓ ଅମ୍ଳଜାନ ଉତ୍ପାଦନ କରନ୍ତି। ଏମାନେ ଵିନ୍ୟଷ୍ଟିକ (prokaryotic) ଜୀଵ ଅର୍ଥାତ୍ ଏମାନଙ୍କର କୋଷରେ ସୁସ୍ପଷ୍ଟ ନ୍ୟୁକ୍ଲିୟସ୍ ଵା ଅନ୍ୟ ଅଙ୍ଗାଣୁ (organelles) ନଥାଏ। ଏମାନଙ୍କ ଶରୀରରେ କ୍ଲୋରୋଫିଲ୍-ଏ (chlorophyll-a) ଓ ଫାଇକୋସାୟାନିନ୍ (phycocyanin) ନାମକ ରଞ୍ଜକ ପଦାର୍ଥ ଥାଏ, ଯାହା ଏମାନଙ୍କୁ ନୀଳ ହରିତ ରଙ୍ଗ ଦିଏ। ସାୟାନୋବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆର ଅନେକ ଜାତି ରହିଛି ଏଵଂ ଏ ଜୀଵ ଆକାର, ଗଠନ ଓ ପରିଵେଶ ଅନୁସାରେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ହୋଇଥାଏ। ସାୟନୋଟ୍ୟାକଟେରିଆର କିଛି ପ୍ରମୁଖ ଜାତି ଓ ପ୍ରକାର ହେଲେ । 

(କ)ନଷ୍ଟକ୍ (Nostoc) : ଏମାନେ ସୂତ୍ରାକାର (filamentous) ଗଠନ ଵିଶିଷ୍ଟ, ଜଳାଶୟ ଓ ମାଟିରେ ମିଳନ୍ତି। ଏମାନେ ନାଇଟ୍ରୋଜେନ୍ ସ୍ଥିରୀକରଣ (nitrogen fixation) କରିପାରନ୍ତି।

(ଖ)ଆନାବିନା (Anabaena) : ସୂତ୍ରାକାର ଓ ନାଇଟ୍ରୋଜେନ୍ ସ୍ଥିରୀକରଣ କ୍ଷମତା ଥିଵା ଏକ ଜାତି, ପ୍ରାୟତଃ ଶସ୍ୟକ୍ଷେତ୍ରରେ ମିଳନ୍ତି।

(ଗ)ସାଇନେକୋକକ୍କସ୍ (Synechococcus) : ଏମାନେ ଏକକୋଷୀ, ଛୋଟ ଗୋଲାକାର ହୋଇଥାନ୍ତି ଓ ସାଧାରଣତଃ ସମୁଦ୍ରରେ ମିଳନ୍ତି । ଏମାନେ ସାମୁଦ୍ରିକ ଅମ୍ଳଜାନ ଉତ୍ପାଦନରେ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ନିର୍ଵାହ କରନ୍ତି ।

(ଘ)ସାଇନେକୋସିଷ୍ଟିସ୍ (Synechocystis) : ଏମାନେ ଏକକୋଷୀ ଜୀଵ ,ମଧୁର ଜଳରେ ଦେଖାଯାଆନ୍ତି । 

(ଙ) ସ୍ପିରୁଲିନା (Spirulina) : ଏମାନେ ସର୍ପିଳ ଆକାରର (spiral), ଖାଦ୍ୟ ପରିପୂରକ (superfood) ରୂପେ ଵ୍ୟଵହୃତ, କ୍ଷାରୀୟ ଜଳରେ ମିଳନ୍ତି।

(ଚ)ମାଇକ୍ରୋସିଷ୍ଟିସ୍ (Microcystis): ଏହାର କେତେକ ଜାତି ବିଷାକ୍ତ ଏଵଂ ଏମାନେ "ଆଲ୍‌ଗାଲ୍ ବ୍ଲୁମ୍" ସୃଷ୍ଟି କରନ୍ତି।

ଫାଇକୋଏରିଥ୍ରିନ୍ ଯୋଗୁଁ କେତେକ ସାୟନୋବ୍ୟାକଟ୍ରିଆର ରଙ୍ଗ ନୀଳ ସବୁଜ ହୋଇଥିଲାବେଳେ ଆଉ କେତେକ ବାଦାମୀ ରଙ୍ଗର ହୋଇଥାଏ । ସାୟାନୋବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆମାନେ ସମ୍ଭଵତଃ ଅନ୍ୟ ପ୍ରାଚୀନ ପ୍ରୋକାରିଓଟିକ୍ ଅନାଏରୋବିକ୍ ଫୋଟୋସିନ୍ଥେଟିକ୍ ବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆ (ଯେମିତି ପର୍ପଲ୍ ସଲ୍ଫର୍ ବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆ)ଠାରୁ ଵିଵର୍ତ୍ତିତ ହୋଇଥିଲେ। କିନ୍ତୁ ଏମାନଙ୍କ ପୂର୍ଵଜମାନେ ଅମ୍ଳଜାନ ଉତ୍ପାଦନ ନକରି ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ସଲ୍ଫାଇଡ୍ (H₂S) ଭଳି ପଦାର୍ଥ ଵ୍ୟଵହାର କରୁଥିଲେ। ପରେ ଵିଵର୍ତ୍ତନ ଯୋଗୁଁ ସାୟାନୋବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆମାନେ ଜଳ (H₂O) ଵ୍ୟଵହାର କରି ଅମ୍ଳଜାନ ମୁକ୍ତ କରିଵାର କ୍ଷମତା ଵିକଶିତ କଲେ ‌ । 

ଆଲୋକ ସଂଶ୍ଳେଷଣ କରିପାରେ ବୋଲି କେହି କେହି ଉଦ୍ଭିଦମାନଙ୍କୁ ସାୟନୋବ୍ୟାକଟ୍ରିଆର ଵର୍ତ୍ତମାନ ଵଂଶଧର ମନେ କରିପାରନ୍ତି କିନ୍ତୁ ଏହା ସମ୍ପୁର୍ଣ୍ଣ ସତ୍ୟ ନୁହେଁ, ମିଥ୍ୟା ବି ନୁହେଁ ।  

ସାୟାନୋବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆ ନିଜେ ଅନ୍ୟ ଜୀବଙ୍କୁ "ସୃଷ୍ଟି" କରିନାହାଁନ୍ତି ବରଂ ଏମାନଙ୍କର Endosymbiotic ସମ୍ପର୍କ ଅନ୍ୟ ଜୀଵ ଗୋଷ୍ଠୀର ଉତ୍ପତ୍ତିରେ ସହାୟକ ହୋଇଛି। ଆଜକୁ ପ୍ରାୟ ୧.୫ରୁ ୨ ବିଲିଅନ ଵର୍ଷ ତଳେ, ଏକ ଅନ୍ୟ ଏକକୋଷୀ ଜୀଵ(Chlorophytaର ପ୍ରାଚୀନ ପୂର୍ଵଜ) ସାୟାନୋବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆକୁ ଗିଳି ଦେଇଥିଲା କିନ୍ତୁ ତାକୁ ହଜମ କରିଵା ପରିଵର୍ତ୍ତେ ଉଭୟଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଏକ symbiotic ସମ୍ପର୍କ ଗଢ଼ି ଉଠିଥିଲା। ଏହି ସାୟାନୋବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆଟି ପରେ ଉକ୍ତ ଜୀଵ ମଧ୍ୟରେ "କ୍ଲୋରୋପ୍ଲାଷ୍ଟ(chloroplasts)ର ରୂପ ନେଇଥିଲା, ଯାହା ପରେ ସମସ୍ତ ଉଦ୍ଭିଦର ପୂର୍ଵଜ ହୋଇଥିଲା। ଏ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ "Endosymbiotic" କୁହାଯାଏ। ତେଣୁ ସଂକ୍ଷେପରେ କହିଲେ ସାୟାନୋବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆ (Cyanobacteria) ସିଧାସଳଖ ଭାବେ ଉଦ୍ଭିଦମାନଙ୍କର ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ପୂର୍ଵଜ ନୁହଁନ୍ତି କିନ୍ତୁ ଏମାନେ ଉଦ୍ଭିଦର ଵିଵର୍ତ୍ତନରେ ଏକ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଛନ୍ତି। ପ୍ରକୃତରେ ସାୟାନୋବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆ ଉଦ୍ଭିଦମାନଙ୍କର କ୍ଲୋରୋପ୍ଲାଷ୍ଟ'ର ପୂର୍ଵଜ ଅଟନ୍ତି। ସମସ୍ତ ଉଦ୍ଭିଦଗୁଡ଼ିକର ମୂଳ ପୂର୍ଵଜ ହେଉଛି ସବୁଜ ଶୈଵାଳ Chlorophyta (green algae), ଯାହା ନିଜେ ସାୟାନୋବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆଠାରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ କ୍ଲୋରୋପ୍ଲାଷ୍ଟ ଗ୍ରହଣ କରି ଵିକଶିତ ହୋଇଥିଲା। 

ସବୁଠାରୁ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟଜନକ କଥା ହେଲା,ସେହି ପ୍ରାଚୀନ ଜୀଵ ସାୟାନୋବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆ ଆଜି ବି ଆମ ପୃଥିଵୀର ସମୁଦ୍ର, ହ୍ରଦ ଓ ଅନ୍ୟ ଜଳାଶୟରେ ମିଳିଯାଆନ୍ତି। ଏମାନେ ଆଜି ବି ଅମ୍ଳଜାନ ଉତ୍ପାଦନ କରୁଛନ୍ତି ଏଵଂ ପୃଥିଵୀର ଅମ୍ଳଜାନ ଚକ୍ରର ଏକ ଅଵିଚ୍ଛେଦ୍ୟ ଅଂଶ ହୋଇ ରହିଛନ୍ତି। ଏକଦା ଏମାନଙ୍କ କାରଣରୁ ଅନେକ ଅଵାୟଵୀୟ ଏକକୋଷୀଜୀଵ ଵିଲୁପ୍ତ ହୋଇଥିଲେ, କିନ୍ତୁ ଏମାନେ ନଥିଲେ ହୁଏତ ଆଜିର ଅମ୍ଳଜାନ ଆଧାରିତ ଜୀଵଜଗତ ଏତେ ଵିଵିଧ ଓ ସମୃଦ୍ଧ ହୋଇ ନଥାନ୍ତା। ସାୟାନୋବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆ ବିନା ଆମେମାନେ ଏ ପୃଥିଵୀରେ ଜାତ ହୋଇପାରିନଥାନ୍ତେ । ସାୟାନୋବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆ ପ୍ରକୃତିର କ୍ଷୁଦ୍ର କଳାକାର,ଏମାନେ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ଆଲୋକରୁ ଜୀଵନର ରଙ୍ଗ ସୃଷ୍ଟି କରିଥିଲେ ଓ ଆମକୁ ଅମ୍ଳଜାନର ଉପହାର ଦେଇ ଜୀଵନର ପଥ ପ୍ରଶସ୍ତ କରିଥିଲେ। କିନ୍ତୁ ଆମେ ମଣିଷମାନେ ସାୟାନୋବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆର କୋଟି କୋଟି ଵର୍ଷର ପରିଶ୍ରମ ଯୋଗୁଁ ଗଢ଼ିଉଠିଥିଵା ଜୀଵଜଗତ ସହିତ ଭୟଙ୍କର ଅନ୍ୟାୟ କରି ଚାଲିଛନ୍ତି । ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ସ୍ଵେଚ୍ଛାଚାର ଯୋଗୁଁ ଆଜି ପୃଥିଵୀର ଜୀଵଜଗତ କ୍ଷତିଗ୍ରସ୍ତ ହୋଇଚାଲିଛି । ଏହା କଟୁ ସତ୍ୟ ଯେ ସାୟାନୋବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆର ଏ ଵିଶାଳ ସଂସାରର ଆମେ ହିଁ ସଂହାରକ !!!