କ’ଣ ଇଂଲଣ୍ଡ ଓ ୟୁରୋପରେ ଆଗେ ଜଣେ ଜଣେ ଚାଳିଶଟି ଲେଖାଏଁ ଵିଵାହ କରୁଥିଲେ ?

ଥରେ ଏକ ଭାଷଣରେ ରାଜୀଵ ଦିକ୍ଷୀତ ଇଂଲଣ୍ଡର ସଂସ୍କୃତିରେ ଵିଵାହ ଓ ଛାଡ଼ପତ୍ର ସମ୍ଵନ୍ଧରେ କହିଥିଲେ “इंग्लैंड की सभ्यता में एक सबसे खराब बात जो आपको कभी पसंद नहीं आएगी, वह यह है कि वहां एक स्त्री और एक पुरुष जिंदगी भर साथ नहीं रहते। वे एक-दूसरे को बदलते रहते हैं, जैसे हम कपड़े बदलते हैं। एक पुरुष की कई स्त्रियां हो सकती हैं, और एक स्त्री के कई पुरुष हो सकते हैं। मेरे कई दोस्त हैं इंग्लैंड और यूरोप में, जिनकी 40-40 शादियां हो चुकी हैं और वे 41वीं करने को भी तैयार हैं।”

ତେଵେ ରାଜୀଵ ଦକ୍ଷୀତଙ୍କ ଏହି ମନ୍ତଵ୍ୟ କେତେ ଦୂର ଯଥାର୍ଥ ଚାଲନ୍ତୁ ଏ ଵିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କରି ଦେଖିଵା ! 

ରୋମାନ୍ କାଳ ପୂର୍ଵର ୟୁରୋପୀୟ ସଭ୍ୟତାଗୁଡ଼ିକରେ ଵିଵାହ ପ୍ରଥା ଵହୁତ ଵିଵିଧ ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ ମୂଲ୍ୟଵୋଧ ଆଧାରିତ ଥିଲା। ଗ୍ରୀକ୍, କେଲ୍ଟିକ୍, ପ୍ରାଚୀନ ଜର୍ମାନ୍, ନୋର୍ସ୍ ଓ ସାକ୍ସନ୍ ସଂସ୍କୃତିଗୁଡ଼ିକରେ ଵିଵାହ କେଵଳ ଦୁଇ ଵ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପର୍କ ନୁହେଁ, ଵରଂ ପରିଵାର, ସମାଜ ଏଵଂ ଧର୍ମୀୟ ଵିଶ୍ୱାସର ଏକ ମହତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଂଶ ଥିଲା। ଏହି ସଭ୍ୟତାଗୁଡ଼ିକରେ ଵିଵାହ ପ୍ରଥା ପ୍ରାୟତଃ ପରିଵାର ଦ୍ୱାରା ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହେଉଥିଲା ଯେଉଁଥିରେ ଅର୍ଥନୈତିକ, ସାମାଜିକ ଏଵଂ ରାଜନୈତିକ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ମୁଖ୍ୟ ଭୂମିକା ନେଉଥିଲା। ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ, ପ୍ରାଚୀନ ଗ୍ରୀକ୍ ସମାଜରେ ଵିଵାହ ଏକ ଆଇନଗତ ଚୁକ୍ତି ଭାଵରେ ଦେଖାଯାଉଥିଲା, ଯେଉଁଥିରେ କନ୍ୟାର ପିତା ତାଙ୍କୁ ଵରର ହାତରେ ସମର୍ପଣ କରୁଥିଲେ। କେଲ୍ଟିକ୍ ସଂସ୍କୃତିରେ ମହିଳାମାନଙ୍କର ଅଧିକାର ଅଧିକ ଥିଲା ଏଵଂ ଵିଵାହ ଏକ ସମାନତାର ସମ୍ପର୍କ ଭାଵରେ ଵିଵେଚିତ ହେଉଥିଲା। ପ୍ରାଚୀନ ଜର୍ମାନ୍ ଜାତିଗୁଡ଼ିକରେ ଵିଵାହ ପ୍ରଥା ପ୍ରାୟତଃ କ୍ରୟ-ଵିକ୍ରୟ ଭଳି ଥିଲା, ଯେଉଁଥିରେ ଵର କନ୍ୟାର ପରିଵାରକୁ ଯୌତୁକ ଦେଉଥିଲେ। ନୋର୍ସ୍ ଏଵଂ ସାକ୍ସନ୍ ସମାଜରେ ଵିଵାହ ଧର୍ମୀୟ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଏଵଂ ପରିଵାର ସମ୍ମାନର ସଂଯୋଗ ଥିଲା। ଏହି ପ୍ରଥାଗୁଡ଼ିକ ସମୟ ସହିତ ଵିକଶିତ ହୋଇଛି, କିନ୍ତୁ ପ୍ରାଚୀନ ପରମ୍ପରାର କେତେକ ଉପାଦାନ ଆଜି ଵି ଆଧୁନିକ ଵିଵାହ ରୀତିରେ ଦେଖାଯାଏ।

ପ୍ରାଚୀନ ଗ୍ରୀକ୍ ସଭ୍ୟତାରେ ଵିଵାହ ପ୍ରଥା ଵହୁତ ନିୟମିତ ଏଵଂ ସାମାଜିକ ଆଧାରିତ ଥିଲା। ଗ୍ରୀକ୍ ସମାଜରେ ଵିଵାହ ଏକ ଆଇନଗତ ଏଵଂ ଧର୍ମୀୟ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଥିଲା ଯାହା ପ୍ରାୟତଃ ପରିଵାର ଦ୍ୱାରା ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହେଉଥିଲା। କନ୍ୟାମାନେ ସାଧାରଣତଃ ୧୪ ରୁ ୧୬ ଵର୍ଷ ଵୟସରେ ଵିଵାହ କରୁଥିଲେ, ଵରମାନେ ୩୦ ଵର୍ଷ ଵୟସ୍କ ର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ହେଉଥିଲେ। ଵିଵାହ ପୂର୍ଵରୁ ଏକ ଯୌତୁକ ଦିଆଯାଉଥିଲା, ଯାହା କନ୍ୟାର ପିତାଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ପ୍ରଦାନ କରାଯାଉଥିଲା। ଵିଵାହ ଅନୁଷ୍ଠାନ ତିନି ଦିନ ଵ୍ୟାପି ଥିଲା: ପ୍ରୋଲିଆ (ପ୍ରସ୍ତୁତି ଦିଵସ), ଗାମୋସ୍ (ଵିଵାହ ଦିଵସ) ଏଵଂ ଏପୋଲିଆ (ପରଵର୍ତ୍ତୀ ଦିଵସ)। ପ୍ରୋଲିଆରେ କନ୍ୟା ଏଵଂ ଵର ଦେଵତାମାନଙ୍କୁ ଵଳିଦାନ ଦେଉଥିଲେ ଏଵଂ ପରିଵାର ଉପହାର ଵିନିମୟ କରୁଥିଲେ। ଗାମୋସ୍ ଦିନରେ କନ୍ୟାକୁ ଵରର ଘରକୁ ନିଆଯାଉଥିଲା, ଯେଉଁଥିରେ ଏକ ଶୋଭାଯାତ୍ରା ଏଵଂ ଭୋଜି ହେଉଥିଲା। ଏପୋଲିଆରେ ନୂଆ ଦମ୍ପତିଙ୍କୁ ଉପହାର ଦିଆଯାଉଥିଲା। ଗ୍ରୀକ୍ ଵିଵାହରେ ମହିଳାମାନଙ୍କର ଭୂମିକା ପ୍ରାୟତଃ ପରିଵାର ସଂରକ୍ଷଣ ଏଵଂ ସନ୍ତାନ ଉତ୍ପାଦନରେ ସୀମିତ ଥିଲା, କିନ୍ତୁ ସ୍ପାର୍ଟା ଭଳି କିଛି ନଗରରାଜ୍ୟରେ ମହିଳାମାନଙ୍କର ଅଧିକ ସ୍ୱାଧୀନତା ଥିଲା।

କେଲ୍ଟିକ୍ ସଂସ୍କୃତିରେ ଵିଵାହ ପ୍ରଥା ଅଧିକ ସମାନତାପୂର୍ଣ୍ଣ ଏଵଂ ପ୍ରକୃତି ସହିତ ଜଡ଼ିତ ଥିଲା। କେଲ୍ଟ୍‌ଲୋକମାନେ ପ୍ରାଚୀନ ଯୁରୋପରେ ଵାସ କରୁଥିଲେ ଏଵଂ ସେମାନଙ୍କର ଵିଵାହ ଅନୁଷ୍ଠାନ ପ୍ରାୟତଃ ଜଳାଶୟ ନିକଟରେ ହେଉଥିଲା, ଯାହା ଦେଵତାମାନଙ୍କର ଆଶୀର୍ଵାଦର ପ୍ରତୀକ ଥିଲା। ହ୍ୟାଣ୍ଡଫାଷ୍ଟିଙ୍ଗ୍ ଏକ ମୁଖ୍ୟ ରୀତି ଥିଲା, ଯେଉଁଥିରେ ଵର ଏଵଂ କନ୍ୟାଙ୍କ ହାତକୁ ରିଵନ୍ ଦ୍ୱାରା ଵାନ୍ଧାଯାଉଥିଲା, ଯାହା ସେମାନଙ୍କର ଏକତାର ପ୍ରତୀକ। କେଲ୍ଟ୍ ମହିଳାମାନେ ସ୍ୱାଧୀନ ଥିଲେ ଏଵଂ ସେମାନଙ୍କର ଵିଵାହରେ ସହମତି ଆଵଶ୍ୟକ ଥିଲା। ଵିଵାହରେ ଵହୁଵିଵାହ ଅନୁମୋଦିତ ଥିଲା ଏଵଂ ଆଇନରେ ତିନି ପ୍ରକାରର ପତ୍ନୀର ଵର୍ଗୀକରଣ ଥିଲା। ଵିଵାହ ଅନୁଷ୍ଠାନରେ ଵଳିଦାନ, ଆଶୀର୍ଵାଦ ଏଵଂ ପ୍ରାର୍ଥନା ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଥିଲା। ଅତିଥିମାନେ ପାଣିରେ ପଥର ଫୋପାଡ଼ି ଇଚ୍ଛା ପ୍ରକାଶ କରୁଥିଲେ। ଏହି ପ୍ରଥାଗୁଡ଼ିକ ଆଜି ଵି ଆଇରିଶ୍ ଏଵଂ ସ୍କଟିଶ୍ ଵିଵାହରେ ଦେଖାଯାଏ।

ପ୍ରାଚୀନ ଜର୍ମାନ୍ ଜାତିଗୁଡ଼ିକରେ ଵିଵାହ ପ୍ରଥା ପ୍ରାୟତଃ ପରିଵାର ଦ୍ୱାରା ଆୟୋଜିତ ଥିଲା। ମହିଳାମାନେ ୧୭ ଵର୍ଷ ପରେ ଏଵଂ ପୁରୁଷମାନେ ୨୨ ଵର୍ଷ ପରେ ଵିଵାହ କରୁଥିଲେ। ଵିଵାହ ଦୁଇ ପ୍ରକାରର ଥିଲା: ଯୌତୁକ ଆଧାରିତ ଏଵଂ ପ୍ରେମ ଆଧାରିତ। ମହିଳାମାନେ ଦୁର୍ଵ୍ୟଵହାରର କ୍ଷେତ୍ରରେ ଵିଵାହ ଵିଚ୍ଛେଦ କରିପାରୁଥିଲେ। ଫ୍ରିଡେଲେହେ ନାମକ ଏକ ପ୍ରଥା ଥିଲା, ଯାହା ପ୍ରେମ ଵିଵାହକୁ ସୂଚିତ କରୁଥିଲା। ଵିଵାହରେ ବହୁଵିଵାହ ଅନୁମୋଦିତ ଥିଲା, କିନ୍ତୁ କନ୍ୟାମାନଙ୍କ ଶୁଦ୍ଧତା ଆଵଶ୍ୟକ ଥିଲା। ଏହି ପ୍ରଥାଗୁଡ଼ିକ ଜର୍ମାନ୍ ସମାଜର ସାମାଜିକ ଗଠନକୁ ପ୍ରତିଫଳିତ କରୁଥିଲା।

ନୋର୍ସ୍ କିମ୍ଵା ଵାଇକିଙ୍ଗ୍ ସଂସ୍କୃତିରେ ଵିଵାହ ଏକ ଚୁକ୍ତିଭିତ୍ତିକ ଵ୍ୟଵସ୍ଥା ଥିଲା। ଵିଵାହ ଶୁକ୍ରଵାରରେ ହେଉଥିଲା, ଯାହା ଫ୍ରିଗ୍ କିମ୍ଵା ଫ୍ରେୟା ଦେଵୀଙ୍କର ଦିନ ଥିଲା। ହ୍ୟାଣ୍ଡଫାଷ୍ଟିଙ୍ଗ୍, ତରୱାଲ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଏଵଂ ମିଡ୍ ପାନୀୟ ଵିନିମୟ ମୁଖ୍ୟ ରୀତି ଥିଲା। ଵର ଏଵଂ କନ୍ୟା ଵିଵାହ ପୂର୍ଵରୁ ସ୍ନାନ କରୁଥିଲେ। ଵିଵାହରେ ଦେଵତାମାନଙ୍କୁ ଵଳିଦାନ ଦିଆଯାଉଥିଲା। ମହିଳାମାନେ ଵିଵାହ ଵିଚ୍ଛେଦ କରିପାରୁଥିଲେ ଏଵଂ ସମ୍ପତ୍ତି ଅଧିକାର ରଖୁଥିଲେ। ଏହି ପ୍ରଥାଗୁଡ଼ିକ ନୋର୍ସ୍ ସମାଜର ଯୋଦ୍ଧା ସଂସ୍କୃତିକୁ ପ୍ରତିଫଳିତ କରୁଥିଲା।

ସାକ୍ସନ୍ କିମ୍ଵା ଆଙ୍ଗ୍ଲୋ-ସାକ୍ସନ୍ ସଂସ୍କୃତିରେ ଵିଵାହ ପ୍ରଥା ପ୍ରାୟତଃ କ୍ରୟ ଆଧାରିତ ଥିଲା। ଵର କନ୍ୟାର ପରିଵାରକୁ ଯୌତୁକ ଦେଉଥିଲେ। ଵିଵାହ ଅନୁଷ୍ଠାନରେ ତରୱାଲ ଵିନିମୟ, ହାତ ଵନ୍ଧନ ଏଵଂ ଭୋଜି ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଥିଲା। ମହିଳାମାନେ ଵିଵାହ ଵିଚ୍ଛେଦ କରିପାରୁଥିଲେ ଏଵଂ ସମ୍ପତ୍ତି ଅଧିକାର ରଖୁଥିଲେ। ଵିଵାହ ପୂର୍ଵରୁ ଦମ୍ପତି ସ୍ନାନ କରୁଥିଲେ ଏଵଂ ଵିଵାହ ଦିନରେ ଉପହାର ଵିନିମୟ ହେଉଥିଲା। ଏହି ପ୍ରଥାଗୁଡ଼ିକ ଆଙ୍ଗ୍ଲୋ-ସାକ୍ସନ୍ ଆଇନର ଅଂଶ ଥିଲା।

ଏହି ସଭ୍ୟତାଗୁଡ଼ିକର ଵିଵାହ ପ୍ରଥାର ଵିସ୍ତାର କରିଵାକୁ ଗଲେ, ଆମେ ଦେଖୁ ଯେ ସେମାନେ ସାମାଜିକ ଗଠନ, ଧର୍ମ ଏଵଂ ଅର୍ଥନୀତିର ପ୍ରତିଫଳନ ଥିଲେ। ପ୍ରାଚୀନ ଗ୍ରୀକ୍‌ରେ ଵିଵାହ ପୁରୁଷପ୍ରଧାନ ଥିଲା ଯେଉଁଥିରେ ମହିଳାମାନେ ପରିଵାରର ଅଂଶ ହୋଇଯାଉଥିଲେ। କନ୍ୟାର ପିତା ଵରକୁ ଚୟନ କରୁଥିଲେ, ଏଵଂ ଯୌତୁକ ଏକ ମହତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଂଶ ଥିଲା। ଵିଵାହ ଶୋଭାଯାତ୍ରାରେ କନ୍ୟାକୁ ଘୋଡ଼ାଗାଡ଼ିରେ ନିଆଯାଉଥିଲା ଏଵଂ ଵରଘରେ ଭୋଜି ହେଉଥିଲା। ଦେଵୀ ହେରାଙ୍କର ଆଶୀର୍ଵାଦ ଆଵଶ୍ୟକ ଥିଲା କାରଣ ସେ ଵିଵାହର ଦେଵୀ ଥିଲେ। ଶୀତକାଳୀନ ଵିଵାହ ଲୋକପ୍ରିୟ ଥିଲା କାରଣ ଏହା ହେରାଙ୍କର ପ୍ରିୟ ସମୟ ବୋଲି ଲୋକଵିଶ୍ଵାସ ପ୍ରଚଳିତ ଥିଲା। ଵିଵାହରେ ଵଳିଦାନ ଏଵଂ ନୃତ୍ୟ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଥିଲା। ଵିଵାହ ଵିଚ୍ଛେଦ ସମ୍ଭଵ ଥିଲା, କିନ୍ତୁ ପୁରୁଷମାନଙ୍କ ପାଇଁ ସହଜ ଥିଲା।

କେଲ୍ଟିକ୍ ଵିଵାହରେ ମହିଳାମାନଙ୍କର ସ୍ଥିତି ଉଚ୍ଚ ଥିଲା। ସେମାନେ ସମ୍ପତ୍ତି ରଖିପାରୁଥିଲେ ଏଵଂ ଵିଵାହ ଵିଚ୍ଛେଦରେ ଅଧିକାର ପାଇଥିଲେ। ଵିଵାହ ଅନୁଷ୍ଠାନରେ କାଇମ୍ ନାମକ ଏକ ପ୍ରାର୍ଥନା ଥିଲା, ଯାହା ସୁରକ୍ଷାର ପ୍ରତୀକ। ହ୍ୟାଣ୍ଡଫାଷ୍ଟିଙ୍ଗ୍ ରୀତି ଆଜି ବି ଲୋକପ୍ରିୟ, ଯେଉଁଠାରେ ହାତକୁ ବନ୍ଧାଯାଏ । ଵିଵାହରେ ମୁଦି ବିନିମୟ,ଵରକନ୍ୟା ମିଶି ଆଲୋକ ପ୍ରଜ୍ଵଳନ ଏଵଂ ଶପଥ ନେଵା ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଥିଲା। କେଲ୍ଟ୍ ଲୋକମାନେ ପ୍ରକୃତି ଦେଵତାମାନଙ୍କୁ ଵିଶ୍ୱାସ କରୁଥିଲେ ତେଣୁ ଵିଵାହ ଵହିର୍ଭୂମିରେ ହେଉଥିଲା। ଵିଵାହ ପରେ ଦମ୍ପତି ଏକ ନୂଆ ଜୀଵନ ଆରମ୍ଭ କରୁଥିଲେ । 

ପ୍ରାଚୀନ ଜର୍ମାନ୍ ଜାତିଗୁଡ଼ିକରେ ଵିଵାହ ଏକ ସାମାଜିକ ଚୁକ୍ତି ଥିଲା। ପରିଵାରମାନେ ଵିଵାହ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରୁଥିଲେ ଏଵଂ ଯୌତୁକ ଦିଆଯାଉଥିଲା। ମହିଳାମାନେ ସ୍ୱାମୀର ସହାୟକ ଭାଵରେ ଵିଚାର୍ଯ୍ୟ ହେଉଥିଲେ କିନ୍ତୁ ସେମାନଙ୍କର ମଧ୍ୟ ସମାଜରେ ଅଧିକାର ଥିଲା। ଵିଵାହରେ ଵହୁଵିଵାହ ଅନୁମୋଦିତ ଥିଲା କିନ୍ତୁ କନ୍ୟାମାନଙ୍କର ଚରିତ୍ର ଶୁଦ୍ଧତା ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ୱ ଦିଆଯାଉଥିଲା। ଵିଵାହ ଅନୁଷ୍ଠାନରେ ଉପହାର ଵିନିମୟ ଏଵଂ ଭୋଜି ଦେଵାର ଵ୍ୟଵସ୍ଥା ପ୍ରଚଳିତ ଥିଲା। ଏହି ପ୍ରଥାଗୁଡ଼ିକ ଜର୍ମାନ୍ ଆଇନରେ ଲିପିଵଦ୍ଧ ଥିଲା। ଵିଵାହ ଵିଚ୍ଛେଦରେ ମହିଳାମାନେ ଯୌତୁକ ଫେରସ୍ତ ପାଉଥିଲେ।

ନୋର୍ସ (Norse) ଵିଵାହରେ ଧାର୍ମିକ ଅଂଶ ଅତ୍ୟନ୍ତ ମହତ୍ତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଥିଲା। ଦେଵତାମାନଙ୍କୁ (ଯଥା- ଓଡିନ୍ ଵା ଫ୍ରେୟା) ଆଶୀର୍ଵାଦ କାମନା କରି ବଳି ଦିଆଯାଉଥିଲା। ହ୍ୟାଣ୍ଡଫାଷ୍ଟିଙ୍ଗ୍ ରୀତିରେ ଵର ଓ କନ୍ୟାଙ୍କ ହାତକୁ ଏକ ପଟିରେ ବାନ୍ଧି ସେମାନେ ପରସ୍ପର ପ୍ରତି ଶପଥ ନେଉଥିଲେ। ଅସ୍ତ୍ର ଅନୁଷ୍ଠାନରେ ଵର କନ୍ୟାକୁ ସୁରକ୍ଷାର ପ୍ରତୀକ ଭାବେ ଖଣ୍ଡା ଵା ଅନ୍ୟ ଅସ୍ତ୍ର ପ୍ରଦାନ କରୁଥିଲେ। ମିଡ୍ ପାନୀୟ ଵିନିମୟ ଏକତା ଓ ପ୍ରେମର ପ୍ରତୀକ ଥିଲା। ଵିଵାହ ପରେ ଦମ୍ପତି ଏକ ହନିମୁନ୍ ଭଳି ସମୟ ବିତାଉଥିଲେ ଏଵଂ ଏହି ସମୟରେ ସେମାନେ ମିଡ୍ ପାନ କରି ସୁଖମୟ ଦାମ୍ପତ୍ୟ ଜୀଵନ ପାଇଁ ଆଶୀର୍ଵାଦ କାମନା କରୁଥିଲେ। ତତ୍କାଳୀନ ସମୟରେ ମହୁ (honey), ଜଳ ଓ ଖମୀର (yeast) ମିଶାଇ fermentation ପ୍ରକ୍ରିୟା ଦ୍ବାରା ଏକ ପ୍ରାଚୀନ ମଦ୍ୟପାନୀୟ ତିଆରି ହେଉଥିଲା ଯାହାର ନାଆଁ ଥିଲା ମିଡ୍। ନୋର୍ସ ସଂସ୍କୃତିରେ ଏହା ପଵିତ୍ର ଵିଵେଚିତ ହେଉଥିଲା ଏଵଂ ଧାର୍ମିକ ଅନୁଷ୍ଠାନ ତଥା ଉତ୍ସଵଗୁଡ଼ିକରେ ଵ୍ୟଵହୃତ ହେଉଥିଲା। ଵିଵାହରେ, ମିଡ୍ ଵିନିମୟ ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ରୀତି ଥିଲା ଏଵଂ ଵର ଓ କନ୍ୟା ଏକ ସାଧାରଣ ପାତ୍ରରୁ ମିଡ୍ ପାନ କରୁଥିଲେ। ଏହା ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଏକତା, ପାରସ୍ପରିକ ପ୍ରତିବଦ୍ଧତା ଓ ପ୍ରେମର ପ୍ରତୀକ ଥିଲା। ଏହା ମଧ୍ୟ ଦେଵତାମାନଙ୍କୁ ସମ୍ମାନ ଜଣାଇଵା ଏଵଂ ସେମାନଙ୍କ ଆଶୀର୍ଵାଦ ଲାଭର ଏକ ଉପାୟ ଥିଲା ବୋଲି ସ୍ଥାନୀୟ ଲୋକଵିଶ୍ଵାସ ରହିଥିଲା । ବିବାହ ପରେ, ଦମ୍ପତି ଏକ ମାସ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ (ଵା ଏକ "ମହୁ ଚନ୍ଦ୍ର") ମିଡ୍ ପାନ କରୁଥିଲେ, ଯାହା ସୁଖ ଓ ସମୃଦ୍ଧ ଦାମ୍ପତ୍ୟ ଜୀଵନର ପ୍ରତୀକ ଥିଲା। ଏହି ରୀତିରୁ "ହନିମୁନ" (honeymoon) ଶବ୍ଦଟି ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥିଵା ଵିଶ୍ବାସ କରାଯାଏ, ଯେହେତୁ "honey" (ମହୁ) ଏଵଂ "moon" (ଚନ୍ଦ୍ର/ମାସ) ଏହି ପରମ୍ପରା ସହ ଜଡ଼ିତ।

ସାକ୍ସନ୍ ଵିଵାହରେ କ୍ରୟ ପ୍ରଥା ପ୍ରଚଳିତ ଥିଲା। ଵର କନ୍ୟାର ମୂଲ୍ୟ ଦେଉଥିଲେ। ଵିଵାହ ଅନୁଷ୍ଠାନରେ ହାଲୋଇଙ୍ଗ୍, ଯୌତୁକ ଵିନିମୟ ଏଵଂ ତରୱାଲ ଦାନ ଥିଲା। ମହିଳାମାନେ ଵିଵାହ ଵିଚ୍ଛେଦରେ ଅଧିକାର ରଖୁଥିଲେ। ଵିଵାହ ପରିଵାରର ସମ୍ମାନ ଵଢ଼ାଉଥିଲା।

ଏହି ପ୍ରଥାଗୁଡ଼ିକର ତୁଳନା କରିଵାକୁ ଗଲେ, ଆମେ ଦେଖୁ ଯେ ଗ୍ରୀକ୍ ଏଵଂ ଜର୍ମାନ୍ ସଂସ୍କୃତିରେ ପୁରୁଷପ୍ରଧାନତା ଅଧିକ ଥିଲାବେଳେ କେଲ୍ଟିକ୍ ଏଵଂ ନୋର୍ସ୍ ପରମ୍ପରାରେ ମହିଳାମାନଙ୍କର ସ୍ଥିତି ଉନ୍ନତ ଥିଲା। ସମସ୍ତ ୟୁରୋପୀୟ ପରମ୍ପରାରେ ଯୌତୁକ, ଵଳିଦାନ ଏଵଂ ଭୋଜି ସାଧାରଣ ଥିଲା। ଏହି ପ୍ରଥାଗୁଡ଼ିକ ଆଧୁନିକ ଵିଵାହର ଆଧାର ସ୍ଥାପନ କରିଛି।

ରୋମାନ ସଭ୍ୟତାରେ ଵିଵାହ (matrimonium) ଏକ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ସାମାଜିକ ଓ ରାଜନୈତିକ ପ୍ରତିଷ୍ଠାନ ଥିଲା। ରୋମାନ ସମାଜରେ ଵିଵାହ ମୁଖ୍ୟତଃ ପରିଵାରର ସମ୍ପତ୍ତି, ସାମାଜିକ ସ୍ଥିତି ଓ ରାଜନୈତିକ ସମ୍ପର୍କକୁ ସୁଦୃଢ଼ କରିଵା ପାଇଁ ଵ୍ୟଵହୃତ ହେଉଥିଲା। ରୋମାନ ଵିଵାହ ଦୁଇ ପ୍ରକାରରେ ଵିଭକ୍ତ ଥିଲା । 

1.cum manu 

ଏଥିରେ ସ୍ତ୍ରୀ ପୁରୁଷଙ୍କ ଅଧୀନତାରେ ଆସୁଥିଲେ

2.sine manu

ଏଥିରେ ସ୍ତ୍ରୀ ତାଙ୍କ ପିତାଙ୍କ ଅଧୀନରେ ରହୁଥିଲେ

ପରଵର୍ତ୍ତୀ କାଳରେ sine manu ଵିଵାହ ଅଧିକ ଲୋକପ୍ରିୟ ହୋଇଥିଲା, ଯାହା ସ୍ତ୍ରୀମାନଙ୍କୁ ଅପେକ୍ଷାକୃତ ଅଧିକ ସ୍ୱାଧୀନତା ପ୍ରଦାନ କରୁଥିଲା।

ରୋମାନ ସମାଜରେ ଏକଵିଵାହ ମୁଖ୍ୟ ପ୍ରଥା ଥିଲା, ଏଵଂ ଵିଵାହ ଏକ ସ୍ଥାୟୀ ସମ୍ପର୍କ ଭାଵେ ଗଣା ହେଉଥିଲା। ତଥାପି, ଛାଡ଼ପତ୍ର (divortium) ରୋମାନ ଆଇନରେ ଅନୁମୋଦିତ ଥିଲା ଏଵଂ ଏହା ଉଭୟ ପୁରୁଷ ଓ ସ୍ତ୍ରୀ ପାଇଁ ସମ୍ଭଵ ଥିଲା। ଛାଡ଼ପତ୍ରର କାରଣ ମଧ୍ୟରେ ଵ୍ୟଭିଚାର, ଵନ୍ଧ୍ୟାତ୍ୱ ଵା ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ସାମାଜିକ କାରଣ ଥାଇପାରେ। କିନ୍ତୁ ଛାଡ଼ପତ୍ର ସାଧାରଣ ନଥିଲା ଏଵଂ ଏହା ସାମାଜିକ ସମ୍ମାନ ଉପରେ ପ୍ରଭାଵ ପକାଇପାରୁଥିଲା। ରୋମାନ ସମାଜରେ ଦାମ୍ପତ୍ୟ ନୈତିକତା ସ୍ତ୍ରୀମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଅଧିକ କଠୋର ଥିଲା, କାରଣ ସେମାନଙ୍କର ଵିଶ୍ୱସ୍ତତା ପରିଵାରର ସମ୍ମାନ ଓ ଵଂଶାନୁକ୍ରମ ସହ ଜଡ଼ିତ ଥିଲା। ପୁରୁଷମାନେ ଵିଵାହ ଵାହାରେ ସମ୍ପର୍କ ରଖିପାରୁଥିଲେ, କିନ୍ତୁ ଏହା ସାମାଜିକ ଭାଵେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଗ୍ରହଣୀୟ ନଥିଲା।

ରୋମାନ ସଭ୍ୟତାରେ ଵିଵାହର ସ୍ଥାୟୀତ୍ୱ ଓ ନୈତିକତା ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ୱ ଦିଆଯାଉଥିଲା, ଯାହା ରାଜୀଵ ଦୀକ୍ଷିତଙ୍କ ମନ୍ତଵ୍ୟକୁ ଖଣ୍ଡନ କରେ। ତାଙ୍କର ଦାଵି ଯେ ୟୁରୋପୀୟ ସଂସ୍କୃତିରେ ଵିଵାହ ଅସ୍ଥିର ଓ ଅନୈତିକ, ରୋମାନ କାଳରେ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ନୁହେଁ। ରୋମାନ ସମାଜରେ ଵିଵାହ ଏକ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ସାମାଜିକ ଚୁକ୍ତି ଥିଲା, ଏଵଂ ଛାଡ଼ପତ୍ର ଯଦିଓ ଅନୁମୋଦିତ ଥିଲା, ଏହା ଅସାଧାରଣ ଥିଲା।

ମଧ୍ୟଯୁଗୀୟ ୟୁରୋପରେ (ପ୍ରାୟ ୫୦୦-୧୫୦୦ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦ) ଵିଵାହ ପ୍ରଥା ଖ୍ରୀଷ୍ଟୀୟ ଧର୍ମର ପ୍ରଭାଵରେ ଗଢ଼ି ଉଠିଥିଲା। ଖ୍ରୀଷ୍ଟୀୟ ଚର୍ଚ୍ଚ ଵିଵାହକୁ ଏକ ପଵିତ୍ର ସଂସ୍କାର (sacrament) ଭାଵେ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲା, ଯାହା ଈଶ୍ୱରଙ୍କ ସମ୍ମୁଖରେ ଏକ ଅଵିଛେଦ୍ୟ ଵନ୍ଧନ ଥିଲା। ଏକଵିଵାହ ଏକମାତ୍ର ଗ୍ରହଣୀୟ ଵିଵାହ ପ୍ରଥା ଥିଲା ଏଵଂ ଛାଡ଼ପତ୍ର ଚର୍ଚ୍ଚର ନିୟମ ଅନୁସାରେ ପ୍ରାୟତଃ ନିଷିଦ୍ଧ ଥିଲା। କେଵଳ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଵିରଳ କ୍ଷେତ୍ରରେ, ଯେପରିକି ଵ୍ୟଭିଚାର ଵା ଵିଵାହର ଅଵୈଧତା (annulment) ପ୍ରମାଣିତ ହେଲେ, ଵିଵାହ ଭାଙ୍ଗିଵା ସମ୍ଭଵ ହେଉଥିଲା।

ମଧ୍ୟଯୁଗୀୟ ସମାଜରେ ଵିଵାହ ମୁଖ୍ୟତଃ ପରିଵାର ଓ ସମ୍ପତ୍ତି ସମ୍ଵନ୍ଧୀୟ ଚୁକ୍ତି ଥିଲା, ଵିଶେଷତଃ ଉଚ୍ଚ ଶ୍ରେଣୀ ଓ ରାଜଵଂଶୀୟ ପରିଵାରମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଏଭଳି ଵିଵାହ ସମ୍ପର୍କ ଗଢ଼ିଉଠୁଥିଲା । ସାଧାରଣ ଜନତାଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ମଧ୍ୟ ଵିଵାହ ଏକ ସ୍ଥାୟୀ ଵନ୍ଧନ ଭାଵେ ଗଣା ହେଉଥିଲା, ଏଵଂ ଦାମ୍ପତ୍ୟ ନୈତିକତା ଖ୍ରୀଷ୍ଟୀୟ ମୂଲ୍ୟଵୋଧ, ଯେପରିକି ଵିଶ୍ୱସ୍ତତା ଓ ପରିଵାରର ପଵିତ୍ରତା, ଉପରେ ଆଧାରିତ ଥିଲା। ଵିଵାହ ଵାହାରେ ସମ୍ପର୍କ ଵା ଵ୍ୟଭିଚାର ସାମାଜିକ ଓ ଧାର୍ମିକ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ନିନ୍ଦନୀୟ ଥିଲା, ଏଵଂ ଏହା ପାଇଁ କଠୋର ଦଣ୍ଡର ଵ୍ୟଵସ୍ଥା ଥିଲା।

ମଧ୍ୟଯୁଗୀୟ ୟୁରୋପରେ ଵିଵାହର ସ୍ଥାୟୀତ୍ୱ ଓ ନୈତିକତା ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ୱ ଦିଆଯାଉଥିଲା, ଯାହା ରାଜୀଵ ଦୀକ୍ଷିତଙ୍କ ମନ୍ତଵ୍ୟକୁ ଆହୁରି ଖଣ୍ଡନ କରେ। ତାଙ୍କର ଦାଵି ଯେ ୟୁରୋପୀୟ ସଂସ୍କୃତିରେ ଵିଵାହ ଅସ୍ଥିର ଓ ଅନୈତିକ, ମଧ୍ୟଯୁଗୀୟ କାଳରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭିନ୍ନ ଥିଲା। ଖ୍ରୀଷ୍ଟୀୟ ଚର୍ଚ୍ଚର ପ୍ରଭାଵରେ ଵିଵାହ ଏକ ପଵିତ୍ର ଓ ଅଵିଛେଦ୍ୟ ଵନ୍ଧନ ଭାଵେ ଗଣା ହେଉଥିଲା।

ଆଧୁନିକ ୟୁରୋପରେ (୧୬ତମ ଶତାବ୍ଦୀରୁ ଵର୍ତ୍ତମାନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ) ଵିଵାହ ପ୍ରଥା ଓ ଦାମ୍ପତ୍ୟ ନୈତିକତା ଵିଭିନ୍ନ ସାମାଜିକ, ଅର୍ଥନୈତିକ ଓ ଧାର୍ମିକ ପରିଵର୍ତ୍ତନରେ ଵିକଶିତ ହୋଇଛି।

ପୁନର୍ଜାଗରଣ ଓ ସଂସ୍କାର ଯୁଗ (୧୬ତମ-୧୭ଶ ଶତାବ୍ଦୀ) ସମୟରେ ଵିଵାହକୁ ଅଧିକ ଵ୍ୟକ୍ତିଗତ ଓ ଭାଵନାତ୍ମକ ସମ୍ପର୍କ ଭାଵେ ଦେଖିଵାକୁ ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲା। ପ୍ରୋଟେଷ୍ଟାଣ୍ଟ ସଂସ୍କାର ଵିଵାହକୁ ଏକ ଧାର୍ମିକ ସଂସ୍କାର ଭାଵେ ଗ୍ରହଣ କରିଵା ବଦଳରେ ଏହାକୁ ଏକ ସାମାଜିକ ଚୁକ୍ତି ଭାବେ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲା, ଯାହା ଛାଡ଼ପତ୍ରକୁ କିଛି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅନୁମୋଦନ କରିଥିଲା।

୧୮ଶ ଓ ୧୯ଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଶିଳ୍ପ ଵିପ୍ଲଵ ଓ ଆଧୁନିକୀକରଣ ସହିତ ଵିଵାହ ପ୍ରଥାରେ ପରିଵର୍ତ୍ତନ ଆସିଥିଲା। ଵିଵାହ ଅଧିକାଂଶ ସମୟରେ ପ୍ରେମ ଓ ଵ୍ୟକ୍ତିଗତ ପସନ୍ଦ ଉପରେ ଆଧାରିତ ହେଵାକୁ ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲା, ଯାହା ପୂର୍ଵରୁ ପରିଵାର ଓ ସମାଜ ଦ୍ୱାରା ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହେଉଥିଲା। ଛାଡ଼ପତ୍ର ଆଇନ ମଧ୍ୟ ଅଧିକ ଉଦାର ହେଵାକୁ ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲା, ଵିଶେଷତଃ ୨୦ଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଏହାର ପ୍ରଭାବ ବଢ଼ିଥିଲା । ଇଂଲଣ୍ଡରେ ୧୯୬୯ ମସିହାରେ Divorce Reform Act ପାରିତ ହେଵା ଦ୍ୱାରା ଛାଡ଼ପତ୍ର ଅଧିକ ସହଜ ହୋଇଥିଲା।

ଆଧୁନିକ ୟୁରୋପରେ ଵିଵାହ ଏକ ଵ୍ୟକ୍ତିଗତ ପସନ୍ଦ ଓ ପ୍ରେମ ଆଧାରିତ ସମ୍ପର୍କ ଭାଵେ ଗଣା ହୁଏ ଏଵଂ ଛାଡ଼ପତ୍ର ଅଧିକ ଗ୍ରହଣୀୟ ହୋଇଛି। ତଥାପି, ରାଜୀଵ ଦୀକ୍ଷିତଙ୍କ ମନ୍ତଵ୍ୟ ଯେ ୟୁରୋପୀୟ ସମାଜରେ ଵିଵାହ କପଡ଼ା ବଦଳାଇଵା ପରି ଅସ୍ଥିର ଅତ୍ୟନ୍ତ ଅତ୍ୟୁକ୍ତିପୂର୍ଣ୍ଣ। Eurostat ରିପୋର୍ଟ ଅନୁସାରେ, ୨୦୨୧ ମସିହାରେ ୟୁରୋପୀୟ ସଂଘରେ crude divorce rate (ପ୍ରତି ୧୦୦୦ ଲୋକରେ ଛାଡ଼ପତ୍ର) ପ୍ରାୟ ୧.୬ ଥିଲା, ଯାହା ସୂଚାଇଥାଏ ଯେ ଅଧିକାଂଶ ଵିଵାହ ସ୍ଥାୟୀ ରହୁଛି, କିନ୍ତୁ per 100 marriages ମେଟ୍ରିକ୍‌ରେ ପ୍ରାୟ ୪୮-୫୦% ଵିଵାହ ଛାଡ଼ପତ୍ରରେ ଶେଷ ହୁଏ।" ତଥାପି ୟୁରୋପୀୟ ସମାଜରେ ଦାମ୍ପତ୍ୟ ନୈତିକତା ଵିଶ୍ୱସ୍ତତା, ପାରସ୍ପରିକ ସମ୍ମାନ ଓ ସମାନତା ଉପରେ ଆଧାରିତ। ଯିଏ ଯାହା ସହିତ ଇଚ୍ଛା କଲା ମୈଥୁନ କଲା ,ଯିଏ ଯାହା ସହିତ ଚାହିଁଲା ସଂସର୍ଗ କରି ସନ୍ତାନ ଉତ୍ପତ୍ତି କରାଇଲା ଏଭଳି ସରଳୀକରଣ ଚଳଚ୍ଚିତ୍ରରେ ବଢ଼େଇ ଚଢ଼େଇ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ କିନ୍ତୁ ଵାସ୍ତଵ ସମାଜ ବହୁତ ଭିନ୍ନ । 

ରାଜୀଵ ଦୀକ୍ଷିତଙ୍କ ମନ୍ତଵ୍ୟ ଯେ ୟୁରୋପୀୟ ସଂସ୍କୃତିରେ ଵିଵାହ ଅସ୍ଥିର ଏଵଂ ଏକ ଵ୍ୟକ୍ତିର ଜୀଵନରେ ୪୦-୪୦ଟି ଵିଵାହ ହୁଏ, ତାହା ଐତିହାସିକ ଓ ଆଧୁନିକ ତଥ୍ୟ ଆଧାରରେ ଭ୍ରାନ୍ତିମୂଳକ। ପ୍ରାଚୀନ ୟୁରୋପୀୟ ସଭ୍ୟତା, ରୋମାନ କାଳ ଓ ମଧ୍ୟଯୁଗୀୟ କାଳରେ ଵିଵାହ ଏକ ସ୍ଥାୟୀ ଓ ନୈତିକତା ଆଧାରିତ ସଂସ୍ଥା ଥିଲା। ଆଧୁନିକ ଯୁଗରେ ମଧ୍ୟ ଯଦିଓ ଛାଡ଼ପତ୍ର ଅଧିକ ଗ୍ରହଣୀୟ ହୋଇଛି, ଅଧିକାଂଶ ଵିଵାହ ସ୍ଥାୟୀ ରହୁଛି ଏଵଂ ଏକାଧିକ ଵିଵାହର ହାର ଅତ୍ୟନ୍ତ ଅଳ୍ପ ଅଟେ । ଇଂଲଣ୍ଡ ଓ ୟୁରୋପରେ ଏକାଧିକ ଵିଵାହ (serial marriages) ଅସାଧାରଣ ଏଵଂ ୪୦ଟି ଵିଵାହର ଦାଵି କୌଣସି ସାଂଖ୍ୟିକୀ ଵା ଐତିହାସିକ ତଥ୍ୟ ଦ୍ୱାରା ସମର୍ଥିତ ନୁହେଁ।

ଏହା ସହିତ, ୟୁରୋପୀୟ ସଂସ୍କୃତିକୁ ଅନୈତିକ ଭାଵେ ଚିତ୍ରଣ କରିଵା ଏକ ଅସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣ। ୟୁରୋପୀୟ ସମାଜରେ ଦାମ୍ପତ୍ୟ ନୈତିକତା ସମୟ ସହିତ ଵିକଶିତ ହୋଇଛି କିନ୍ତୁ ଏହା ଵିଶ୍ୱସ୍ତତା, ସମ୍ମାନ ଓ ସମାନତା ଉପରେ ଆଧାରିତ। ରାଜୀଵ ଦୀକ୍ଷିତଙ୍କ ମନ୍ତଵ୍ୟ ୟୁରୋପୀୟ ସଂସ୍କୃତିର ଏକ ଅତିଶୟୋକ୍ତିପୂର୍ଣ୍ଣ ଓ ଭ୍ରାନ୍ତିମୂଳକ ଚିତ୍ର ଉପସ୍ଥାପନ କରେ, ଯାହା ଐତିହାସିକ ଓ ଆଧୁନିକ ତଥ୍ୟ ଦ୍ୱାରା ଖଣ୍ଡିତ ହୁଏ। ନିଜ ଦେଶ,ସମାଜ ଓ ସଂସ୍କୃତିକୁ ଟେକିଵା ପାଇଁ ଅନ୍ୟର ଦେଶ,ସମାଜ ଓ ସଂସ୍କୃତିକୁ ହୀନ ନ୍ୟୂନ ପ୍ରମାଣ କରିଵାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଵା ଠିକ୍ ନୁହେଁ। 

•••••••••••••••••••••••••••••••••

ତଥ୍ୟ ଉତ୍ସ:

1.Frier, Bruce W., and Thomas A. J. McGinn. A Casebook on Roman Family Law. Oxford University Press, 2004.

2.Shaw, Brent D. "Marriage and Family in Ancient Rome." Journal of Roman Studies, vol. 77, 1987, pp. 30-46.

3.Green, Monica H. The Trotula: A Medieval Compendium of Women's Medicine. University of Pennsylvania Press, 2001.

4.Duby, Georges. Love and Marriage in the Middle Ages. University of Chicago Press, 1994.

5.Tacitus. Germania. Translated by J. B. Rives, Oxford University Press, 1999.

6.Pomeroy, Sarah B. Goddesses, Whores, Wives, and Slaves: Women in Classical Antiquity. Schocken Books, 1995.

7.Ellis, Peter Berresford. The Celtic People: A History. Running Press, 2002.

8.Jesch, Judith. Women in the Viking Age. Boydell Press, 1991.

9.Eurostat. Marriage and Divorce Statistics. European Union, 2021.

10.Coontz, Stephanie. Marriage, a History: From Obedience to Intimacy, or How Love Conquered Marriage. Penguin Books, 2006.