ଓଡ଼ିଶାର ପଵିତ୍ର ଭୂମି ପୁରୀରେ ଅଵସ୍ଥିତ ଶ୍ରୀ ଜଗନ୍ନାଥ ମନ୍ଦିର ଵିଶ୍ୱର ଅନ୍ୟତମ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ତୀର୍ଥସ୍ଥାନ। ଏହି ମନ୍ଦିରର ମହାପ୍ରସାଦ ଵିଶ୍ୱଵିଖ୍ୟାତ, ଯାହା ଭକ୍ତମାନଙ୍କ ପାଇଁ କେଵଳ ଭୋଜନ ନୁହେଁ, ଵରଂ ପ୍ରଭୁଙ୍କର କୃପାର ପ୍ରତୀକ। ମହାପ୍ରସାଦର ଵିଵିଧ ଭୋଗଦ୍ରଵ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ କାକତୁଆ ଝିଲିର ଏକ ଵିଶେଷ ସ୍ଥାନ ରହିଛି। ଏହା ଶ୍ରୀ ଜଗନ୍ନାଥ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କର ପ୍ରିୟ ଭୋଗଦ୍ରଵ୍ୟାଦି ମଧ୍ୟରେ ଅନ୍ୟତମ। କାକତୁଆ ଝିଲିର ନାମ ଶୁଣିଲେ ମନରେ ଏକ ମିଠା ସୁଗନ୍ଧ ଓ ସୁସ୍ଵାଦୁ ସ୍ମୃତି ଉଦୟ ହୁଏ। ଏହି ଝିଲି କେଵଳ ଏକ ମିଷ୍ଟାନ୍ନ ନୁହେଁ, ଵରଂ ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ରର ସଂସ୍କୃତି, ଧର୍ମ ଓ ପରମ୍ପରାର ଅଵିଚ୍ଛେଦ୍ୟ ଅଂଶ। ଏହାର ପ୍ରସ୍ତୁତି, ସେଵା ଓ ଭକ୍ତି ସହ ଜଡ଼ିତ କାହାଣୀ ଅତ୍ୟନ୍ତ ରୋମାଞ୍ଚକର।
କାକତୁଆ ଝିଲି ଶ୍ରୀ ଜଗନ୍ନାଥ ମନ୍ଦିରର ଛପନ ଭୋଗର ଏକ ଅଂଶ। ଝିଲି ଶବ୍ଦଟି ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ ଏକ ପ୍ରକାରର ମିଷ୍ଟାନ୍ନକୁ ସୂଚିତ କରେ, ଯାହା ଗୁଡ଼ ପାଗରେ ଭିଜାଇ ତିଆରି ହୋଇଥାଏ। କାକତୁଆ ଝିଲିର ନାମ ଏହାର ଆକୃତିରୁ ଉଦ୍ଭଵ ହୋଇଛି। ଏହାର ଗୋଳାକାର ଓ ଘୂର୍ଣ୍ଣନଶୀଳ ଆକୃତି କାକତୁଆ ପକ୍ଷୀର ଚୁଞ୍ଚୁ ସଦୃଶ ଦେଖାଯାଏ, ତେଣୁ ଏହାକୁ କାକତୁଆ ଝିଲି କୁହାଯାଏ। ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ରର ପରମ୍ପରା ଅନୁସାରେ, ଏହି ଝିଲି ଦୈନନ୍ଦିନ କୋଠଭୋଗ ଚୁଲିରେ ଵୈଷ୍ଣଵାଗ୍ନି ସଂଯୋଗ ହେଵା ପରେ ପ୍ରଥମେ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୋଇଥାଏ। ଏହା ସକାଳଧୂପ ପନ୍ତିରେ ଲାଗିଥାଏ ଏଵଂ ପ୍ରତ୍ୟହ ଚାରିଟି କାକତୁଆ ଝିଲି ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୋଇଥାଏ। କାକତୁଆ ଝିଲି ମହାପ୍ରସାଦର ଏକ ଅଂଶ ଭାଵେ ଵିଦେଶୀ ଭକ୍ତମାନଙ୍କ ପାଇଁ ମଧ୍ୟ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଏଵଂ ଏହା ରଥଯାତ୍ରା ସମୟରେ ଵିଶେଷ ଭାଵେ ଵଣ୍ଟନ ହୋଇଥାଏ।
ଝିଲିର ଵିଵିଧ ପ୍ରକାର ମଧ୍ୟରେ ସେଵତୀ ଝିଲି, ଛପନ ଝିଲି, ବଡ଼ ଝିଲି, ସାନ ଝିଲି ଆଦି ରହିଛି। କିନ୍ତୁ କାକତୁଆ ଝିଲିର ଵିଶେଷତ୍ୱ ଏହାର ଆକାର ଓ ସ୍ୱାଦରେ ସନ୍ନିହିତ। ଏହା ଅନ୍ୟ ଝିଲିଠାରୁ ଅଧିକ ଗୋଲାକାର ଓ ଘନ ହୋଇଥାଏ ଏଵଂ ପ୍ରଭୁଙ୍କ ପାଇଁ ଵିଶେଷ ଭାଵେ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ। ପ୍ରାଚୀନ କାଳରୁ ଏହି ଝିଲି ଶ୍ରୀ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ସହ ଜଡ଼ିତ। ସ୍କନ୍ଦ ପୁରାଣ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଵୈଷ୍ଣଵ ଗ୍ରନ୍ଥଗୁଡ଼ିକରେ ମହାପ୍ରସାଦର ଉଲ୍ଲେଖ ରହିଛି ଏଵଂ ତହିଁରେ ଝିଲି ନହେଲେ ବି ଝିଲି ସଦୃଶ ମିଷ୍ଟାନ୍ନ ପ୍ରଭୁଙ୍କ ପ୍ରିୟ ବୋଲି ଵର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଛି।
କାକତୁଆ ଝିଲିର ପ୍ରସ୍ତୁତି ଏକ ଜଟିଳ ଓ ପଵିତ୍ର ପ୍ରକ୍ରିୟା। ଏହା ଅଗୋଳିଆ ବିରି (ଏକ ଵିଶେଷ ଧରଣର ଚାଉଳର ପିଠଉ)ରେ ତେଲୁଣି ପାତ୍ର ସାହାଯ୍ୟରେ ତିଆରି ହୋଇଥାଏ। ପ୍ରଥମେ ଏକ ନୂଆ କନା (ମାଟିର ପାତ୍ର)ରେ ବଟା ବିରିକୁ ରଖାଯାଏ। ଚୁଲିରେ ବସିଥିଵା ତେଲୁଣି (ପ୍ରାଚୀନ କାଳରେ ମାଟିର, ସଂପ୍ରତି ଲୁହାର କଡ଼େଇ)ରେ ଘିଅ ପକାଯାଏ। ଘିଅ ତାତିଵା ପରେ ବିରିକୁ ଝିଲି ସଦୃଶ ଘୂରାଇ ଘୂରାଇ ଛଣାଯାଏ। ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଅଗୋଳିଆ ବିରି ଗୋଳାକାର ହୋଇ ଝିଲିର ଆକୃତି ନେଇଥାଏ। ତା’ପରେ ଏହାକୁ ଗୁଡ଼ ପାଗରେ ଭିଜାଇ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ।
ଏହି କାର୍ଯ୍ୟରେ ବଡ଼ୁସୁଆର ଗୋଷ୍ଠୀର ପିଠା ସୁଆର (ସେଵକ) ଝିଲିକୁ ଛାଣିଵାର ଦାୟିତ୍ୱ ନିଅନ୍ତି। ପାଗୁଆ ସେଵକ ଗୁଡ଼ ପାଗରେ ଝିଲିକୁ ଭିଜାଇ ପନ୍ତିରେ ଲାଗିଵା ଉପଯୋଗୀ କରିଥାନ୍ତି। ଝିଲି ପ୍ରସ୍ତୁତ ହେଵା ପରେ ତାଡ଼ (ପଲମ)ରେ ତୋଳାବଡ଼ୁ ସେଵକ ସଜାଇ ରଖି ଛେକରେ ନେଇ ରତ୍ନସିଂହାସନ ତଳେ ପନ୍ତିରେ ପଡ଼ିଥିଵା ଥାଳିରେ ବାଢ଼ିଥାନ୍ତି। ଏହି ସମସ୍ତ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅତ୍ୟନ୍ତ ପଵିତ୍ରତା ସହ ସମ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥାଏ ଏଵଂ ସେଵକମାନେ ମନ୍ତ୍ର ଉଚ୍ଚାରଣ କରି ପ୍ରଭୁଙ୍କୁ ଅର୍ପଣ କରନ୍ତି।
ଆଧୁନିକ କାଳରେ ମନ୍ଦିର ବାହାରେ କାକତୁଆ ଝିଲିର ପ୍ରସ୍ତୁତି ପ୍ରଣାଳୀ ଅନୁକରଣ ରେ ମଧ୍ୟ ଏ ଧରଣର ଝିଲି ତିଆରି ହେଉଛି, କିନ୍ତୁ ମନ୍ଦିର ମଧ୍ୟସ୍ଥ ମୂଳ ମହାପ୍ରସାଦର ସ୍ୱାଦ ଅପୂର୍ଵ। ପ୍ରସ୍ତୁତିରେ ଵ୍ୟଵହୃତ ଘିଅ ଓ ଗୁଡ଼ ପୁରୀର ସ୍ଥାନୀୟ ଉତ୍ପାଦ, ଯାହା ଏହାର ସୁଗନ୍ଧକୁ ଵଢ଼ାଇଥାଏ। ପ୍ରତି ଝିଲିର ଓଜନ ପ୍ରାୟ ୫୦୦ ଗ୍ରାମରୁ ଅଧିକ ହୋଇଥାଏ, ଯାହା ଏକାଧିକ ଭକ୍ତଙ୍କ ପାଇଁ ଯଥେଷ୍ଟ।
କାକତୁଆ ଝିଲି କେଵଳ ସକାଳଧୂପ ପନ୍ତିରେ ଲାଗିଥାଏ। ଏହା ଗଜପତି ମହାରାଜାଙ୍କ ସହ କେତେକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସେଵକଙ୍କୁ ଖେଇ ପ୍ରାପ୍ୟ ସ୍ୱରୂପ ମିଳିଥାଏ। ମହାପ୍ରସାଦ ଭାବେ ଏହା ଆନନ୍ଦ ବଜାରରେ ବିକ୍ରି ହୋଇଥାଏ ଏଵଂ ଭକ୍ତମାନେ ଏହାକୁ କିଣି ଘରକୁ ନେଇଯାନ୍ତି। ରଥଯାତ୍ରା ସମୟରେ କାକତୁଆ ଝିଲିର ଚାହିଦା ବଢ଼ିଯାଏ। ଶ୍ରୀ ଜଗନ୍ନାଥ ସଂସ୍କୃତି ଓ ପର୍ଯ୍ୟଟନ ଵିଭାଗର ରିପୋର୍ଟ ଅନୁସାରେ, ଵାର୍ଷିକ ରଥଯାତ୍ରାରେ ଲକ୍ଷାଧିକ ଝିଲି ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୋଇଥାଏ, ଯାହା ଵିଶ୍ୱର ସର୍ଵଵୃହତ ଧାର୍ମିକ ଭୋଜନ ବଣ୍ଟନର ଉଦାହରଣ।
ସେଵକମାନଙ୍କର ଭୂମିକା ଅତ୍ୟନ୍ତ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ। ପିଠା ସୁଆର, ପାଗୁଆ ଓ ତୋଳାଵଡ଼ୁ ସେଵକମାନେ ପୈତୃକ ପରମ୍ପରା ଅନୁସାରେ ଏହି କାର୍ଯ୍ୟ କରନ୍ତି। ଏହା କେଵଳ ରୋଜଗାର ନୁହେଁ, ଵରଂ ଭକ୍ତିର ଅଂଶ। ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରର ରୋଷଶାଳା ଵିଶ୍ୱର ସର୍ଵଵୃହତ ଏଵଂ ଏଠାରେ ହଜାର ହଜାର ସେଵକ କାର୍ଯ୍ୟ କରନ୍ତି।
କାକତୁଆ ଝିଲି ଶ୍ରୀ ଜଗନ୍ନାଥ ସଂସ୍କୃତିର ପ୍ରତୀକ। ଏହା ଵୈଷ୍ଣଵ ଧର୍ମର ସମାନତାର ଵାର୍ତ୍ତା ଵହନ କରେ, କାରଣ ମହାପ୍ରସାଦ ସମସ୍ତ ଜାତି ଓ ଧର୍ମର ଭକ୍ତଙ୍କ ପାଇଁ ଉନ୍ମୁକ୍ତ। ଲୋକଵିଶ୍ଵାସ ଅଛି, ପ୍ରଭୁ ଜଗନ୍ନାଥ ଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କ ସହ ଝିଲି ଖାଇ ମହା ଆନନ୍ଦ ଲାଭ କରନ୍ତି। ରଥଯାତ୍ରାରେ ଗୁଣ୍ଡିଚା ମନ୍ଦିରରେ ଲକ୍ଷ୍ମୀ ପୁଚରିଣା ଉତ୍ସଵରେ ଝିଲିର ଵିଶେଷ ଭୂମିକା ରହିଛି।
ଆଧୁନିକ କାଳରେ କାକତୁଆ ଝିଲି ଓଡ଼ିଶାର ପର୍ଯ୍ୟଟନକୁ ପ୍ରୋତ୍ସାହିତ କରୁଛି। ଅନଲାଇନ ପ୍ଲାଟଫର୍ମଗୁଡ଼ିକରେ ଏହାର ରେସିପି ଶେୟାର ହେଉଛି, କିନ୍ତୁ ମୂଳ ସ୍ୱାଦ ମନ୍ଦିରରେ ହିଁ ମିଳିପାରିଵ । ଏହା ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟକର ମଧ୍ୟ, କାରଣ ଘିଅ ଓ ଗୁଡ଼ରେ ପୁଷ୍ଟିକର ଗୁଣ ରହିଛି।
କାକତୁଆ ଝିଲି କେଵଳ ଏକ ମିଷ୍ଟାନ୍ନ ନୁହେଁ, ଵରଂ ଶ୍ରୀ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କର କୃପାର ପ୍ରତୀକ। ଏହାର ସୁସ୍ୱାଦୁ ସ୍ୱାଦ ଓ ପଵିତ୍ର ପ୍ରସ୍ତୁତି ଭକ୍ତମାନଙ୍କୁ ଆକର୍ଷିତ କରେ। ପରମ୍ପରାର ଏହି ରତ୍ନ ଯୁଗ ଯୁଗ ଧରି ଓଡ଼ିଶାର ଗୌରଵ ଵଢ଼ାଇଵ। ଜୟ ଜଗନ୍ନାଥ !
—ତଥ୍ୟ ଉତ୍ସ
୧. ଶ୍ରୀ ଜଗନ୍ନାଥ ମନ୍ଦିରର ଅଫିସିଆଲ ଓ୍ୱେଵସାଇଟ (shreejagannatha.in) ଏଵଂ ମହାପ୍ରସାଦ ଵିଵରଣୀ ଵିଭାଗ।
୨. ଓଡ଼ିଶା ଟୁରିଜମ ପୋର୍ଟାଲ (odishatourism.gov.in) ରଥଯାତ୍ରା ଓ ମହାପ୍ରସାଦ ସମ୍ଵନ୍ଧୀୟ ରିପୋର୍ଟ।
୩. ଶ୍ରୀ ଜଗନ୍ନାଥ ସଂସ୍କୃତି ଓ ପର୍ଯ୍ୟଟନ ଵିଭାଗର ଵାର୍ଷିକ ରିପୋର୍ଟ ଏଵଂ ଫୁଡ ଵ୍ଲଗଗୁଡ଼ିକରୁ କାଛି ତଥ୍ୟ ନିଆଯାଇଛି
No comments:
Post a Comment