ଜୀଵନ କାହିଁକି ଦୁର୍ଲଭ ?

ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡର ଅସୀମ ଵିସ୍ତାରରେ ଜୀଵନର ଅସ୍ତିତ୍ୱ ଏକ ଅଦ୍ଭୁତ ଓ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଦୁର୍ଲଭ ଘଟନା। ଏହା ଅସଂଖ୍ୟ ଜଟିଳ ଓ ସୁନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପରିସ୍ଥିତିର ସମନ୍ୱୟର ଫଳ, ଯାହା ପୃଥିଵୀ ଭଳି ଗ୍ରହରେ ଜୀଵନକୁ ସମ୍ଭଵ କରିଛି। ଵୈଜ୍ଞାନିକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ, ଜୀଵନର ଦୁର୍ଲଭତା ଏହାର ଜୈଵିକ, ଭୌତିକ, ଓ ମହାକାଶୀୟ ସମୀକରଣରେ ନିହିତ।  

ଜୀଵନର ଅସ୍ତିତ୍ୱ ପାଇଁ ଗୋଟିଏ ଗ୍ରହର ପରିଵେଶରେ ଅନେକ ସୁନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅଵସ୍ଥା ଆଵଶ୍ୟକ। ପ୍ରଥମତଃ, ଜୀଵନ ପାଇଁ ତରଳ ଜଳ, ଉପଯୁକ୍ତ ତାପମାତ୍ରା ଓ ସ୍ଥିର ଵାୟୁମଣ୍ଡଳ ଆଵଶ୍ୟକ, ଯାହା ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡରେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଵିରଳ। ମଙ୍ଗଳ ଭଳି ଗ୍ରହରେ ଏହି ସବୁ ଦରଵର ଅଭାଵ ଯୋଗୁଁ ସେଠାରେ ଜୀଵନ ତିଷ୍ଠି ପାରି ନାହିଁ । ଗ୍ରହଟି ନିଜ ନକ୍ଷତ୍ରଠାରୁ ସୁରକ୍ଷିତ Habitable zone ଵା ଵାସଯୋଗ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅଵସ୍ଥିତ ହୋଇଥିଵା ଆଵଶ୍ୟକ, ଯେଉଁଠାରେ ଜଳ ତରଳ ଅଵସ୍ଥାରେ ରହିପାରେ। ଶୁକ୍ର ଗ୍ରହରେ ବି ଏକଦା ଜଳଥିଲା ପୁଣି ଜୀଵନ ଉତ୍ପତ୍ତିର ସମ୍ଭାଵନା ବି ଥିଲା କିନ୍ତୁ ଏକ ସୁରକ୍ଷିତ ଅଞ୍ଚଳରେ ନଥିଵାରୁ ଏ ଗ୍ରହର ସ୍ଥିତି ଏବେ ନର୍କ ସମ ହୋଇଯାଇଛି । ଗ୍ରହର ଆକାର ଓ ଭୂତାତ୍ତ୍ୱିକ ଗଠନ ମଧ୍ୟ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ, କାରଣ ଏକ ଶକ୍ତିଶାଳୀ ଚୁମ୍ବକୀୟ କ୍ଷେତ୍ର ମହାକାଶୀୟ ଵିକିରଣରୁ ଜୀଵନକୁ ରକ୍ଷା କରେ। ମଙ୍ଗଳର ଚୁମ୍ବକୀୟ କ୍ଷେତ୍ର ଅତି ଦୁର୍ଵଳ ତେଣୁ ସେଠାରେ ଜୀଵନ ଉପଲବ୍ଧ ନାହିଁ । ପ୍ଲେଟ୍ ଟେକ୍ଟୋନିକ୍ସ୍ ଜଳଵାୟୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଓ ଖଣିଜ ଚକ୍ର ହେତୁ ଅତି ଆଵଶ୍ୟକ କିନ୍ତୁ ଏହା ଅନ୍ୟ ଗ୍ରହରେ ବିରଳ। ମଙ୍ଗଳ ପରି ଗ୍ରହରେ ଯଦି ପୃଥିଵୀ ପରି ଭୂଚଳନ ହେଉଥାଆନ୍ତା ତେବେ ଏହି ପ୍ରାକୃତିକ ସକ୍ରିୟତା ବହୁତ ସମ୍ଭଵ ଜୈଵିକ ସକ୍ରିୟତାକୁ ବଢ଼ାଇ ପାରିଥାଆନ୍ତା ‌।

ଗ୍ରହର ଘୂର୍ଣ୍ଣନ ଗତି ଓ କକ୍ଷପଥର ସ୍ଥିରତା, ଦିଵା-ରାତି ଚକ୍ର ଓ ତାପମାତ୍ରା ସନ୍ତୁଳନ ପାଇଁ ଜରୁରୀ। ଚାନ୍ଦ୍ର ପ୍ରଭାବ, ଗ୍ରହର ଅକ୍ଷୀୟ ସ୍ଥିରତା ତଥା ଜଳଵାୟୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣରେ ସହାୟକ। ଏସବୁ ନଥିଲେ ପୃଥିଵୀରେ ଜୀଵନ ତିଷ୍ଠି ପାରନ୍ତା ନାହିଁ । ପୃଥିଵୀର ଘୂର୍ଣ୍ଣନ ଗତି (ପ୍ରାୟ ୨୪ ଘଣ୍ଟାରେ ଏକ ପରିକ୍ରମଣ) ଦିଵା-ରାତ୍ର ଚକ୍ର ସୃଷ୍ଟି କରେ, ଯାହା ଜୀଵନ ପାଇଁ ଅତ୍ୟାଵଶ୍ୟକ। ଏହି ଚକ୍ର ତାପମାତ୍ରାରେ ସନ୍ତୁଳନ ରକ୍ଷା କରେ ଫଳତଃ ଦିଵସରେ ସୂର୍ଯ୍ୟତାପ ଓ ରାତ୍ରିରେ ଶୀତଳତା ମଧ୍ୟରେ ଏକ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପରିଵର୍ତ୍ତନ ହୁଏ। ଏହା ଜୀଵଜଗତର ଜୈଵିକ ଘଟଣା ଯଥା - ଆଲୋକସଂଶ୍ଳେଷଣ, ନିଦ୍ରା-ଜାଗ୍ରତ ଚକ୍ର, ଏଵ ପ୍ରଜନନ ପାଇଁ ଅନୁକୂଳ ଅଟେ । ପୃଥିଵୀର କକ୍ଷପଥ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ଚାରିପାର୍ଶ୍ଵରେ ପ୍ରାୟ ୩୬୫.୨୫ ଦିନରେ ଏକ ପରିକ୍ରମଣ କରେ ଏଵଂ ଏଥିଯୋଗୁଁ ଷଡ଼ଋତୁ ଋତୁ ହୁଏ । ଏହି ସ୍ଥିର କକ୍ଷପଥ ଏଵଂ ଅକ୍ଷୀୟ ନତି (axial tilt, ୨୩.୫ ଡିଗ୍ରୀ) ଜଳଵାୟୁ ଓ ଋତୁଚକ୍ରରେ ସ୍ଥିରତା ଆଣେ । ଏହା ଜୀଵନର ଵିକାଶ ଓ ଵିଵିଧତା ପାଇଁ ଆଵଶ୍ୟକ। ମଙ୍ଗଳରେ, ଘୂର୍ଣ୍ଣନ ଗତି (୨୪.୬ ଘଣ୍ଟା) ପୃଥିଵୀ ସହ ସମାନ, କିନ୍ତୁ ଏହାର କକ୍ଷପଥ ଅଧିକ ଉପଵୃତ୍ତାକାର (elliptical), ଯାହା ତାପମାତ୍ରାରେ ଅତ୍ୟଧିକ ପରିଵର୍ତ୍ତନ ଆଣେ। ମଙ୍ଗଳର ଅକ୍ଷୀୟ ନତି (୨୫.୨ ଡିଗ୍ରୀ) ମଧ୍ୟ ଋତୁ ସୃଷ୍ଟି କରେ, କିନ୍ତୁ ଏହାର ପାତଳା ଵାୟୁମଣ୍ଡଳ, ନିମ୍ନମାନର ଚୁମ୍ବକୀୟ କ୍ଷେତ୍ର ଓ ସୌରଶକ୍ତିର ଅଭାବ ତାପମାତ୍ରା ସନ୍ତୁଳନ ପାଇଁ ଅନୁକୂଳ ନୁହେଁ। ତେଣୁ ମଙ୍ଗଳରେ ଜୀଵନର ସ୍ଥିରତା ବଜାୟ ରହିବା କଷ୍ଟକର। 

ସେହିପରି ପୃଥିଵୀରେ ଜୀଵନ ତିଷ୍ଠି ରହିଵା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଚନ୍ଦ୍ରର ଯୋଗଦାନ ମହତ୍ତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ । ଚନ୍ଦ୍ରର ମଧ୍ୟାକର୍ଷଣ ଶକ୍ତି ପୃଥିଵୀର ଅକ୍ଷୀୟ ନତିକୁ (axial tilt) ସ୍ଥିର ରଖେ। ଏହା ପୃଥିଵୀର ଅକ୍ଷ ଅଧିକ ଦୋଳନ(wobbling) ରୁ ରକ୍ଷା କରେ, ଯାହା ଜଳଵାୟୁରେ ଦୀର୍ଘକାଳୀନ ସ୍ଥିରତା ଆଣେ। ଚନ୍ଦ୍ର ନଥିଲେ, ପୃଥିଵୀର ଅକ୍ଷୀୟ ନତି (axial tilt) ଅନିୟମିତ ଭାବେ ପରିଵର୍ତ୍ତନ ହେଉଥାନ୍ତା, ଯାହା ଜଳବାୟୁରେ ଅତ୍ୟଧିକ ଅସ୍ଥିରତା ସୃଷ୍ଟି କରି ଜୀଵନକୁ ଅସମ୍ଭଶ କରିଦେଇଥାନ୍ତା। ମଙ୍ଗଳର ଦୁଇଟି ଛୋଟ ଉପଗ୍ରହ (ଫୋବୋସ୍ ଓ ଡିମୋସ୍) ଥାଇ ମଧ୍ୟ ସେମାନଙ୍କର ଗୁରୁତ୍ବାକର୍ଷଣ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଦୁର୍ଵଳ ଫଳରେ ମଙ୍ଗଳକୁ ଅକ୍ଷୀୟ ସ୍ଥିରତା ପ୍ରଦାନ କରିପାରନ୍ତି ନାହିଁ। ତେଣୁ ମଙ୍ଗଳର ଜଳଵାୟୁ ଦୀର୍ଘକାଳୀନ ଭାବେ ଅସ୍ଥିର ରହିଛି। ଚନ୍ଦ୍ରର ମାଧ୍ୟାକର୍ଷଣ ପୃଥିଵୀରେ ଜୁଆର ସୃଷ୍ଟି କରେ, ଯାହା ସମୁଦ୍ରରେ ଜଳକୁ ଗତି ଦିଏ । ଏହି ଜୁଆର ଜୀଵନର ଉତ୍ପତ୍ତିରେ ଗୁରୁତ୍ବପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥାଇପାରେ। ଜୁଆର ଦ୍ବାରା ସୃଷ୍ଟ ଗତି ସମୁଦ୍ରରେ ଜୈଵ ରାସାୟନିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଉତ୍ସାହିତ କରିଥାଇପାରେ, ଯାହା ଜୀଵନର ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ରୂପ ସୃଷ୍ଟି ପାଇଁ ସହାୟକ ହୋଇଥିଲା। ଉଦାହରଣ ସ୍ବରୂପ, ଜୁଆର ଦ୍ବାରା ସମୁଦ୍ର ତଟରେ ଖଣିଜ ଓ ଜୈଵ ପଦାର୍ଥର ମିଶ୍ରଣ ଜୀଵନର ରାସାୟନିକ ଵିକାଶକୁ ସହଜ କରିଥାଇପାରେ। ମଙ୍ଗଳରେ ଏକ ବୃହତ୍ ଉପଗ୍ରହର ଅଭାଵରୁ ହେତୁ ଏପରି ଜୁଆର ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ନାହିଁ, ଯାହା ଜୀଵନର ଉତ୍ପତ୍ତି ପାଇଁ ଅନୁକୂଳ ପରିଵେଶ ସୃଷ୍ଟି କରିପାରେ ନାହିଁ। ଚନ୍ଦ୍ର ପୃଥିଵୀର ଜଳଵାୟୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣରେ ମଧ୍ୟ ସହାୟକ। ଜୁଆର ଦ୍ବାରା ସମୁଦ୍ର ସ୍ରୋତ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ, ଯାହା ଗ୍ରହର ତାପମାତ୍ରା ସନ୍ତୁଳନରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ। ଉଦାହରଣ ସ୍ବରୂପ, ଗଲ୍ଫ ସ୍ଟ୍ରିମ୍ ପରି ସ୍ରୋତ ଉଷ୍ଣ ଜଳକୁ ଉଚ୍ଚ ଅକ୍ଷାଂଶକୁ ନେଇ ଜଳଵାୟୁକୁ ଆଦ୍ର ରଖେ। ମଙ୍ଗଳରେ ତରଳ ଜଳର ଅଭାଵ ଓ ଜୁଆରର ଅନୁପସ୍ଥିତି ହେତୁ ଏପରି ଜଳଵାୟୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ସମ୍ଭଵ ନୁହେ।

ଗୋଟିଏ ଗ୍ରହକୁ ମହାକାଶୀୟ ଵିପଦରୁ ସୁରକ୍ଷା ଦେଵା ପାଇଁ ଏହା ନିକଟରେ ଵୃହସ୍ପତି ଭଳି ଵୃହଦାକାର ଗ୍ରହ ଥିଵା ମଧ୍ୟ ଆଵଶ୍ୟକ। ଵୃହସ୍ପତି,ପୃଥିଵୀକୁ ଅନେକ ଧୂମକେତୁ ଓ ଗ୍ରହାଣୁଠାରୁ ରକ୍ଷା କରିଥାଏ‌। ସେହିପରି Grand Tack Hypothesis ତଥା ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଵୈଜ୍ଞାନିକ ପ୍ରମାଣରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ ଗ୍ରହଗଠନର ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ଵୃହସ୍ପତି ଭଳି ଗ୍ରହ ଆଖପାଖର ଵିକ୍ଷିପ୍ତ ଭାବେ ଘୂରିବୁଲୁଥିଵା ଦରଵକୁ ଅଵଶୋଷଣ କରି ନିଜ ନକ୍ଷତ୍ରର ନିକଟକୁ ଚାଲି ଆସନ୍ତି । ସେହି ସମୟରେ ଶନି ଭଳି ଵିଶାଳ ଗ୍ରହ ଯୋଗୁଁ ଵୃହସ୍ପତି ପରି ଵିଶାଳ ଗ୍ରହ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ହୋଇଥାଏ । ଆମ ସୌରଜଗତରେ ବି ଵୃହସ୍ପତି ଏହି କାର୍ଯ୍ୟ ଆରମ୍ଭ କରିଥିଵା ବେଳେ କେତେକ ହଜାର ଵର୍ଷ ପରେ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇ ଶନି ଗ୍ରହ ଵୃହସ୍ପତିକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରି ଏଥିରୁ ଦୂରେଇ ଦେଇଥିଲା । ଏଥିଯୋଗୁଁ ପୃଥିଵୀ ,ମଙ୍ଗଳ, ଶୁକ୍ର ଓ ବୁଧ ଭଳି ଗ୍ରହ ଗଠନ ପାଇଁ ଦରଵ ବଞ୍ଚିଯାଇଥିଲା । 

‌

ଗାଲାକ୍ଟିକ୍ ହାବିଟେବଲ୍ ଜୋନ୍ (Galactic Habitable Zone) ଏଵଂ ମହାକାଶୀୟ ପରିଵେଶ ମହାକାଶରେ ଜୀଵନର ସମ୍ଭାଵନା ପାଇଁ ଏକ ସୁରକ୍ଷିତ ଅଞ୍ଚଳ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରେ। ଏହି ଅଞ୍ଚଳ ଏପରି ଏକ ସ୍ଥାନ ଯେଉଁଠାରେ ସୁପରନୋଵା (ନକ୍ଷତ୍ରର ଵିସ୍ଫୋରଣ) କିମ୍ବା Gama Ray ଵିକିରଣ ଭଳି ଉଚ୍ଚ-ଶକ୍ତିସମ୍ପନ୍ନ ମହାକାଶୀୟ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରଭାଵ ଅତ୍ୟନ୍ତ କମ୍ ଥାଏ। ଏହା ଜୀଵନ ପାଇଁ ଆଵଶ୍ୟକ ଗ୍ରହୀୟ ପରିଵେଶକୁ ସୁରକ୍ଷିତ ରଖିଵାରେ ସହାୟକ ହୁଏ,ଯଥା : ଗ୍ରହରେ ଜଳର ଉପସ୍ଥିତି, ସ୍ଥିର ଜଳଵାୟୁ ଏଵଂ ଜୈଵିକ ଅଣୁଗୁଡ଼ିକର ସଂରକ୍ଷଣ ଇତ୍ୟାଦି। ଏହି ଅଞ୍ଚଳ ସାଧାରଣତଃ ଆକାଶଗଙ୍ଗାର କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ଅଞ୍ଚଳଠାରୁ ଦୂରରେ ଏଵଂ ଅତ୍ୟଧିକ ଵିକିରଣ ଵା ନକ୍ଷତ୍ର ଜନ୍ମ ହେଉଥିଵା ସ୍ଥାନଠାରୁ ମଧ୍ୟ ସୁରକ୍ଷିତ ଦୂରତାରେ ଅଵସ୍ଥିତ। ଏହା ଜୀଵନର ଵିକାଶ ଓ ସ୍ଥାୟୀତ୍ବ ପାଇଁ ଏକ ଅନୁକୂଳ ପରିଵେଶ ପ୍ରଦାନ କରେ। ଆମର ସୌରଜଗତ Milky Way ଆକାଶଗଙ୍ଗାର ଏକ ଗାଲାକ୍ଟିକ୍ ହାବିଟେବଲ୍ ଜୋନ୍ (Galactic Habitable Zone) ଭିତରେ ଅଵସ୍ଥିତ। ଏହା ଆମ ମନ୍ଦାକିନୀ ଆକାଶଗଙ୍ଗାର କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ଅଞ୍ଚଳଠାରୁ ପ୍ରାୟ ୨୫,୦୦୦ ରୁ ୩୦,୦୦୦ ଆଲୋକଵର୍ଷ ଦୂରରେ, ଓରିଅନ୍ ଆର୍ମ୍ (Orion Arm) ନାମକ ଏକ ସର୍ପିଳ ଶାଖାରେ ରହିଛି। ଏହି ଅଞ୍ଚଳରେ ସୁପରନୋଵା ଵିସ୍ଫୋରଣ ଓ Gama Ray ଵିକିରଣର ପ୍ରଭାଵ ଅପେକ୍ଷାକୃତ କମ୍, ଯାହା ଜୀଵନ ପାଇଁ ଅନୁକୂଳ। ଏତଦ୍‌ଵ୍ୟତୀତ, ଏହି ସ୍ଥାନରେ ଭାରୀ ଧାତୁ (metals) ଏଵଂ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଜୈଵିକ ଉପାଦାନର ଉପସ୍ଥିତି ଗ୍ରହ ଗଠନ ଓ ଜୀଵନର ଵିକାଶ ପାଇଁ ସହାୟକ। ତେଣୁ, ଆମ ସୌରଜଗତର ଅଵସ୍ଥାନ ଜୀଵନର ସମ୍ଭାଵନା ପାଇଁ ଏକ ସୁରକ୍ଷିତ ଓ ଅନୁକୂଳ ମହାକାଶୀୟ ପରିଵେଶ ପ୍ରଦାନ କରେ।

ଜୀଵନର ଉତ୍ପତ୍ତି ଓ ଵିକାଶ ପାଇଁ ଜୈଵିକ ଅଣୁ ଯେପରି ଅମିନୋ ଏସିଡ୍ ଓ ନ୍ୟୁକ୍ଲିକ ଏସିଡ୍ ଗଠନ ଆଵଶ୍ୟକ, ଯାହା ଅତ୍ୟନ୍ତ ଜଟିଳ। ଅଜୈଵିକ ପଦାର୍ଥରୁ ଜୈଵିକ ଜୀଵନର ଉତ୍ପତ୍ତି (Abiogenesis) ଏକ ଵିରଳ ପ୍ରକ୍ରିୟା। କାର୍ବନ, ଅମ୍ଳଜାନ, ଓ ନାଇଟ୍ରୋଜେନ ଭଳି ରାସାୟନିକ ଉପାଦାନର ଉପସ୍ଥିତି ଓ ଵାୟୁମଣ୍ଡଳର ରସାୟନର ଉପଯୁକ୍ତ ସମନ୍ୱୟ ଜୀଵନ ପାଇଁ ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ। ଜଳର ରାସାୟନିକ ଗୁଣ, ଯେପରି ଦ୍ରାବକ କ୍ଷମତା ଓ ତାପମାତ୍ରା ନିୟନ୍ତ୍ରଣ, ଜୀଵନକୁ ସମ୍ଭଵ କରେ, କିନ୍ତୁ ଏହା ଅନ୍ୟ ଗ୍ରହରେ ଵିରଳ। ମହାକାଶୀୟ ଧୂଳିକଣାରୁ ଭାରୀ ମୌଳିକ ପଦାର୍ଥର ଉତ୍ପତ୍ତି, ଯାହା ସୁପରନୋଵା ଵିସ୍ଫୋରଣରୁ ଆସେ ତାହା ମଧ୍ୟ ଵିରଳ। ଜୈଵିକ ମେଟାବୋଲିଜମ ଏଵଂ ଜୀଵନର ପ୍ରଜନନ କ୍ଷମତା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଜୈଵିକ ଅଣୁଙ୍କ ସ୍ୱ-ପ୍ରଜନନ ଓ ଶକ୍ତି ଉତ୍ପାଦନ ପାଇଁ ଜଟିଳ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଆଵଶ୍ୟକ। ଅଣୁଜୀଵର ସହଜୀଵନ ଜୀଵନର ଵିକାଶରେ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ, (ଯଥା - ମାଇଟୋକଣ୍ଡ୍ରିଆର ଉତ୍ପତ୍ତି)। ଅମ୍ଳଜାନର ଵିକାଶ, ଯାହା ସାୟାନୋବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆ ଭଳି ଜୀଵଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ସମ୍ଭଵ, ଜଟିଳ ଜୀଵନ ପାଇଁ ଅତ୍ୟାଵଶ୍ୟକ।

ଜୀଵନର ଵିକାଶ ଏକ ଦୀର୍ଘ ଓ ଜଟିଳ ପ୍ରକ୍ରିୟା। ଏକକୋଷୀୟ ଜୀଵଙ୍କଠାରୁ ବହୁକୋଷୀ ଜଟିଳ ଜୀଵନରେ ଵିଵର୍ତ୍ତିତ ହେଵା ପାଇଁ ବିଲିୟନ ଵର୍ଷର ଵିଵର୍ତ୍ତନୀୟ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଆଵଶ୍ୟକ। ଜେନେଟିକ ଵୈଚିତ୍ର୍ୟ ଓ ମ୍ୟୁଟେସନର ଉପଯୁକ୍ତ ସମନ୍ୱୟ ଜୀଵନର ଵିଵିଧତା ଓ ଅନୁକୂଳନ ପାଇଁ ଜରୁରୀ। ବହୁକୋଷୀୟ ଜୀଵନର ଉତ୍ପତ୍ତି ଏକ କଷ୍ଟସାଧ୍ୟ ଓ ଵିରଳ ଘଟନା। ଚେତନାର ଉଦ୍ଭଵ, ଯେପରି ମନୁଷ୍ୟରେ ଦେଖାଯାଏ, ଅତ୍ୟନ୍ତ ଅସାଧାରଣ। ଜୈଵିକ ଅନୁକୂଳନର ସମୟ ଏଵଂ ଵିଵର୍ତ୍ତନୀୟ ସଂଯୋଗ ଜୀଵନକୁ ପରିଵେଶ ଅନୁକୂଳ କରିଵାରେ ସହାୟକ, କିନ୍ତୁ ଏହାର ସମ୍ଭାଵନା ଅତି କମ୍। ଜୈଵ ରସାୟନର ସମନ୍ୱୟ, ଯେପରି କାର୍ବନ-ଆଧାରିତ ଜୀଵନ, ଅନ୍ୟ ରାସାୟନିକ ଵ୍ୟଵସ୍ଥାଠାରୁ ଅଧିକ ସମ୍ଭାଵନାଯୁକ୍ତ, କିନ୍ତୁ ତଥାପି ଵିରଳ। ଜୈଵିକ ଵିଵିଧତାର ଵିକାଶ ପାଇଁ ଦୀର୍ଘକାଳୀନ ପରିଵେଶଗତ ସ୍ଥିରତା ଆଵଶ୍ୟକ। ଏହି ସବୁ କାରଣରୁ ପୃଥିଵୀ ଭଳି ଗ୍ରହ ଆଉ ସେ ଗ୍ରହର ଜୀଵ ମଧ୍ୟ ଵିରଳ ଅଟନ୍ତି ବୋଲି ସ୍ପଷ୍ଟ ଭାବେ କୁହାଯାଇପାରେ । 

ଗୋଟିଏ ଗ୍ରହରେ ଜୀଵନ ତିଷ୍ଠି ରହିଵା ପାଇଁ ପରିଵେଶଗତ ସ୍ଥିରତା ଓ ଜଳଵାୟୁ ସନ୍ତୁଳନ ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ। ଶକ୍ତିର ଉପଲବ୍ଧତା, ଯେପରି ସୌର ଶକ୍ତି କିମ୍ବା ଭୂତାପୀୟ ଶକ୍ତି, ଜୀଵନର ମେଟାବୋଲିଜମ ପାଇଁ ଜରୁରୀ। ସୌର ଵିକିରଣର ସନ୍ତୁଳନ ଜୀଵନକୁ ଅତ୍ୟଧିକ ତାପ ଵା ଶୀତଳତାରୁ ରକ୍ଷା କରେ। ଗ୍ରହର ଭୂତାତ୍ତ୍ୱିକ ଚକ୍ର, ଯେପରି କାର୍ବନ ଚକ୍ର, ଜୀଵନକୁ ତିଷ୍ଠି ରହିଵାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ । ଗାଲାକ୍ଟିକ ଘନତା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଜୀଵନ ପାଇଁ ଏକ ମଧ୍ୟମ ଅଞ୍ଚଳ ଆଵଶ୍ୟକ, ଯେଉଁଠାରେ ତାରା ଜନଘନତା ଅତ୍ୟଧିକ ଵା ଅତି କମ ନହୋଇଥିଵ। ତାରାର ସ୍ଥିରତା, ଯେପରି ପୃଥିଵୀର ସୂର୍ଯ୍ୟ, ଦୀର୍ଘକାଳୀନ ଶକ୍ତି ଯୋଗାଣ ପାଇଁ ଜରୁରୀ। ମହାକାଶୀୟ ସଂଯୋଗ ଓ ସମୟର ସମନ୍ୱୟ ଜୀବନର ଉତ୍ପତ୍ତି ଓ ଵିକାଶ ପାଇଁ ଉପଯୁକ୍ତ ସ୍ଥାନ ଓ ସମୟରେ ମିଳନକୁ ସୂଚାଇଥାଏ। ଅଜଣା ସମ୍ଭାବନା, ଯେପରି ଡ୍ରେକ ସମୀକରଣ ଦ୍ୱାରା ପ୍ରକାଶିତ, ବୁଦ୍ଧିମାନ ଜୀଵନର ଅସ୍ତିତ୍ୱର ଅତ୍ୟନ୍ତ କମ ସମ୍ଭାଵନାକୁ ଦର୍ଶାଏ।

ଏହି ସବୁ କାରଣ ସ୍ପଷ୍ଟ କରେ ଯେ ଜୀଵନ, ଵିଶେଷତଃ ବୁଦ୍ଧିମାନ ଜୀଵନ, ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡରେ ଏକ ଅସାଧାରଣ ଘଟନା। ପୃଥିଵୀରେ ଜୀଵନର ଅସ୍ତିତ୍ୱ ଏକ ମହାକାଶୀୟ “ଅଲୌକିକ” ସମ୍ଭାବନା, ଯାହା ଅସଂଖ୍ୟ ସଂଯୋଗର ଫଳ। ଏହା ଜୀଵନର ମୂଲ୍ୟବୋଧକୁ ଆହୁରି ବୃଦ୍ଧି କରେ, କାରଣ ଏହା ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡରେ ଏକ ଅନନ୍ୟ ଘଟନା। ମନୁଷ୍ୟ ଜୀଵନର ଚେତନା, ବୁଦ୍ଧି, ଓ ସଂସ୍କୃତି ସୃଷ୍ଟି କରିଵାର କ୍ଷମତା ଏହାକୁ ଆହୁରି ମୂଲ୍ୟଵାନ କରିଥାଏ।

ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡରେ ଜୀଵନର ଦୁର୍ଲଭତା ଏହାର ଜୈଵିକ, ଭୌତିକ, ଓ ମହାକାଶୀୟ ଜଟିଳତାରେ ପ୍ରତିଫଳିତ ହୁଏ। ଉପଯୁକ୍ତ ଗ୍ରହୀୟ ଅଵସ୍ଥା, ରାସାୟନିକ ସମନ୍ୱୟ,ଵିଵର୍ତ୍ତନୀୟ ଜଟିଳତା, ଓ ମହାକାଶୀୟ ସ୍ଥିରତା—ଜୀଵନର ଅସାଧାରଣ ସମ୍ଭାବନାକୁ ସ୍ପଷ୍ଟ କରେ। ଏହା ଜୀଵନର ମୂଲ୍ୟକୁ ଆହୁରି ଗଭୀର କରିଥାଏ ଏଵଂ ଆମକୁ ଏହାର ସଂରକ୍ଷଣ ଓ ସମ୍ମାନ କରିବାକୁ ପ୍ରେରଣା ଦେଇଥାଏ। ଜୀଵନର ଏହି ଦୁର୍ଲଭତା ଆମକୁ ମନୁଷ୍ୟ ଅସ୍ତିତ୍ୱର ଅନନ୍ୟତା ଓ ଏହାର ଗୁରୁତ୍ୱକୁ ଅନୁଭବ କରାଇଥାଏ ।‌ 

କବୀରଙ୍କ ଭାଷାରେ: 

“मानुष जन्म दुर्लभ है, 

मिले न बारंबार।  

तरुवर से पत्ता टूट गिरे,

 बहुर न लागता डार॥”

ଅର୍ଥାତ୍ ମନୁଷ୍ୟ ଜୀଵନ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଦୁର୍ଲଭ ଏଵଂ ଏହା ବାରମ୍ବାର ମିଳେ ନାହିଁ। ଏହା ଏକ ଅମୂଲ୍ୟ ସୁଯୋଗ, ଯାହା ଜଣେ ଵ୍ଯକ୍ତିକୁ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ଓ ନୈତିକ ଉନ୍ନତି ପାଇଁ ମିଳିଥାଏ।ଯେପରି ଗଛରୁ ଖସିପଡ଼ିଥିଵା ପତ୍ର ପୁଣି ଗଛ ଡାଳରେ ଲାଗେ ନାହିଁ, ସେହିପରି ଏକଦା ହରାଇଥିଵା ମନୁଷ୍ୟ ଜୀଵନ ପୁଣି ମିଳେ ନାହିଁ। ଏଣୁ ଜୀଵନର ମୂଲ୍ୟକୁ ବୁଝି ଏହା କେମିତି ଦୁର୍ଲଭ ତାହାର ଵୈଜ୍ଞାନିକ ଦିଗକୁ ଜାଣି ଏହାର ଉପଯୁକ୍ତ ଉପଯୋଗ କରନ୍ତୁ । ଆମକୁ ମିଳିଥିଵା ଜୀଵନ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡର ଏକ ଅଲୌକିକ ଉପହାର ଅତଏଵ୍ ଏହି ଦୁର୍ଲଭ ଜୀଵନର ସମ୍ମାନ କରିଵା ଆମ୍ଭ ସମସ୍ତଙ୍କର କର୍ତ୍ତଵ୍ୟ ହେଵା ଉଚିତ ।