ଭାରତୀୟଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଓଡ଼ିଆମାନେ ହିଁ ଥିଲେ ବୋଇତଯାତ୍ରାରେ ସର୍ଵାପେକ୍ଷା ପ୍ରଵୀଣ ତେଣୁ ଆମ ଭାଷାରେ ଚଳୁଥିଲା ସହସ୍ରାଧିକ ବୋଇତିଆ ଶବ୍ଦ ପୁଣି ଭୌଗୋଳିକ ଦିଗନିର୍ଣ୍ଣୟ ହେତୁ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ ଥିଲା ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଦିଗ୍-ଵାଚକ ନାମ ।
ଆଗକାଳରେ ଓଡ଼ିଶାର ବୋଇତିଆଳମାନେ
ଦଶ ଦିଗର ଦଶଗୋଟି ଭିନ୍ନ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ନାମ ଵ୍ୟଵହାର କରୁଥିଲେ ବୋଲି ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଭାଷାକୋଷରୁ ଜଣାଯାଏ । ଯଥା ଓଡ଼ିଶାର ବୋଇତିଆଳମାନେ ଉତ୍ତରକୁ ଗାହି,ଦକ୍ଷଣକୁ ସୋଇଲ,ପୂର୍ଵ ଦିଗକୁ ଡହରା ଏଵଂ ପଶ୍ଚିମ ଦିଗକୁ ପିଛାଡ଼ି କହୁଥିଲେ । ସେହିପରି ଉତ୍ତରପୂର୍ଵ କୋଣକୁ ଗାହିମତଲେଇ,ଉତ୍ତର ପଶ୍ଚିମ କୋଣକୁ ବେଗଣିୟା ପିଛାଡ଼ି,ଦକ୍ଷିଣ ପଶ୍ଚିମ କୋଣକୁ
ଦକ୍ଷିଣ ପିଛାଡ଼ି ଓ ଦକ୍ଷିଣ ପୂର୍ଵ କୋଣକୁ ଓଡ଼ିଶାର ବୋଇତିଆଳମାନେ ଦକ୍ଷିଣ ଡହରା କହୁଥିଲେ। ସେମାନେ ପୁଣି ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱ ଵା ଉପରକୁ ଘୋଷ ତଥା ନିମ୍ନ ଵା ତଳକୁ ଦମନ୍ କହୁଥିଲେ । ଦକ୍ଷିଣ ଵା ଡାହାଣ ପକ୍ଷକୁ ଉଜା ଏଵଂ ବାମ ପକ୍ଷକୁ ଡାହୁ କୁହାଯାଉଥିଲା ।[1.]
ତେବେ ଓଡ଼ିଶାରେ ଅନେକେ ଏସବୁ ଶବ୍ଦ ସହିତ ଅଧୁନା ପରିଚିତ ନଥିବେ କାରଣ ନୌଵାଣିଜ୍ୟ ବନ୍ଦ ହେଵା ପରେ ପରେ ଆମ ଭାଷାରୁ ବୋଇତ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଅନେକ ସାଂସ୍କୃତିକ ଶବ୍ଦ ହଜିଗଲାଣି । ତେବେ ହୁଏତ ଓଡ଼ିଶାର ଉପକୂଳଵର୍ତ୍ତୀ ଜିଲ୍ଲାଗୁଡି଼କରେ ଏସବୁ ଶବ୍ଦ ଆଜକୁ ଶହେ ଵର୍ଷ ତଳେ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଭାଷାକୋଷ ସଂକଳନ ସମୟରେ ଊଣା ଅଧିକେ ବୋଇତିଆଳମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରଚଳିତ ଥିଲା ତେଣୁ ଶ୍ରୀଗୋପାଳ ଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରହରାଜ ତାହା ସଂଗ୍ରହ କରିପାରିଵାରେ ସଫଳ ହୋଇଥିଲେ ।
ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ୟ ଯେ ସାରା ଭାରତରେ ଓଡ଼ିଆ ଛଡ଼ା ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଭାଷାରେ ଏଭଳି ବୋଇତିଆ ଦିଗ୍-ଵାଚକ ଶବ୍ଦ ଦୃଶ୍ୟ ହୁଏନାହିଁ । "ମାନକ ଭାରତୀୟ ଭାଷା" ସଂସ୍କୃତରେ ଅଵଶ୍ୟ ଦଶ ଦିଗର ପାରମ୍ପରିକ ନାମ ପ୍ରଚଳିତ ଥିଲା ଯାହା ଭାରତର ଓଡ଼ିଆ,ବଙ୍ଗଳା, ହିନ୍ଦୀ, ଗୁଜରାଟୀ,ମରାଠୀ ଆଦି ପ୍ରାୟ ସମସ୍ତ "ଭାରୋପୀୟ ଭାଷା"ରେ ଗୃହୀତ ହୋଇଛି । ପୁନଶ୍ଚ ଏଗୁଡ଼ିକ ପାରମ୍ପରିକ ଦିଗ୍-ଵାଚକ ଶବ୍ଦ ଏଵଂ ବୋଇତିଆ ଦିଗଠାରୁ ଭିନ୍ନ ପାରମ୍ପରିକ ଦିଗଗୁଡି଼କକୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶିତ କରିଥାଏ । ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ ; ଭାରତରେ ପାରମ୍ପରିକ ପୂର୍ଵଦିଗ ହେଉଛି ମାନଚିତ୍ରରେ ଉତ୍ତର ଦିଗ ,ପାରମ୍ପରିକ ପଶ୍ଚିମ ଦିଗଟି ମାନଚିତ୍ରରେ ଦକ୍ଷିଣ ଦିଗ । ସେହିପରି ମାନଚିତ୍ରରେ ଯେଉଁ ଦିଗଟି ପୂର୍ଵ ସେହି ଦିଗଟି ପାରମ୍ପରିକ ଭାବେ ଭାରତରେ
ଦକ୍ଷିଣ ଦିଗ ଏଵଂ ଯେଉଁ ଦିଗଟି ମାନଚିତ୍ରରେ ପଶ୍ଚିମ ଦିଗ ତାହା ଭାରତର ପାରମ୍ପରିକ ଉତ୍ତର ଦିଗ ଅଟେ । ଆମେ କୁହନ୍ତି ଧୃଵତାରା ଉତ୍ତର ଦିଗରେ ଦୃଶ୍ୟ ହୋଇଥାଏ ଏଵଂ ସୂର୍ଯ୍ୟ ପୂର୍ଵରୁ ଉଦୟ ହୋଇ ପଶ୍ଚିମରେ ଅସ୍ତ ଯାଆନ୍ତି । ଅର୍ଥାତ୍ ପାରମ୍ପରିକ ଉତ୍ତର ଦିଗରେ ଧୃଵତାରା ଦୃଶ୍ୟ ହୁଏ ଯାହା ମାନଚିତ୍ରରେ ପଶ୍ଚିମଦିଗ ଅଟେ । ସେହିଭଳି ପାରମ୍ପରିକ ପୂର୍ଵ ଦିଗ ଵା ମାନଚିତ୍ରର ଉତ୍ତର ଦିଗରେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଉଦୟ ହୋଇ ପାରମ୍ପରିକ ପଶ୍ଚିମଦିଗ ଅର୍ଥାତ୍ ମାନଚିତ୍ରର ଦକ୍ଷିଣ ଦିଗରେ ଅସ୍ତ ଯାଆନ୍ତି । ସେହିପରି ଭାରତରେ ଵିଭିନ୍ନ କୋଣଗୁଡି଼କର ମଧ୍ୟ ପାରମ୍ପରିକ ନାମକରଣ କରାଯାଇଛି । ପାରମ୍ପରିକ ଉତ୍ତର, ଦକ୍ଷିଣ ,ପୁର୍ଵ ଓ ପଶ୍ଚିମ ଚାରି ଦିଗ ଵ୍ୟତୀତ ପାରମ୍ପରିକ ଉତ୍ତରପୂର୍ଵ କୋଣର ନାମ ଐଶାନ୍ୟ(ଈଶାଣ) କୋଣ,ପାରମ୍ପରିକ ଉତ୍ତର ପଶ୍ଚିମ କୋଣର ନାମ ଵାୟୁ ଵା ଵାୟଵ୍ୟ କୋଣ,ପାରମ୍ପରିକ ଦକ୍ଷିଣ ପଶ୍ଚିମ କୋଣର ନାମ ନୈର୍ଋତ କୋଣ ଓ ପାରମ୍ପରିକ ଦକ୍ଷିଣ ପୂର୍ଵ କୋଣର ନାମ ଅଗ୍ନି ଵା ଆଗ୍ନେୟ କୋଣ ରଖାଯାଇଛି । ପୁଣି ଉପରକୁ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ଵ ତଥା ତଳକୁ ନିମ୍ନ ଵା ଅଧଃ ନାମ ରଖାଯାଇଛି ।[2.]
ଭାରତଵର୍ଷରେ ଏହି ପାରମ୍ପରିକ ଦଶଦିଗର ରକ୍ଷକ ଦେଵଗଣ ଦଶ ଦିଗପାଳକଙ୍କ ନାମ ଏହିପରି ...
•ଇନ୍ଦ୍ର—ପୂର୍ଵଦିଗର ଦିଗପାଳ
•ଯମ—ଦକ୍ଷିଣଦିଗର ଦିଗପାଳ
•କୁଵେର—ଉତ୍ତରଦିଗର ଦିଗପାଳ
•ଵରୁଣ— ପଶ୍ଚିମଦିଗର ଦିଗପାଳ
•ମରୁତ/ଵାୟୁ—ବାୟୁ କୋଣର ଦିଗପାଳ
•ଈଶାନ/ଶିବ—ଐଶାନ୍ୟ କୋଣର ଦିଗପାଳ
•ଅଗ୍ନି—ଅଗ୍ନି କୋଣର ଦିଗପାଳ
•ନୈର୍ଋତ—ନୈର୍ଋତ କୋଣର ଦିଗପାଳ
•ବ୍ରହ୍ମା—ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱ ଦିଗ/ଭାଗର ଦିଗପାଳ
•ଅନନ୍ତ—ଅଧୋ ଦିଗ/ଭାଗର ଦିଗପାଳ
ଅଵଶ୍ୟ ଅଷ୍ଠଦିଗପାଳ କଥନ ସମୟରେ କେହି କେହି ଉର୍ଦ୍ଧ୍ବ ତଥା ଅଧୋ ଭାଗର ଅଧିଷ୍ଠାତା ଦେଵ ବ୍ରହ୍ମା ଓ ଅନନ୍ତକୁ ଛାଡ଼ି ଦିଅନ୍ତି । ସେହିପରି ଜ୍ୟୋତିସ୍ତତ୍ତ୍ଵମ୍ ଶାସ୍ତ୍ର ଅନୁସାରେ ଅଷ୍ଟଦିଗପାଳଙ୍କ ପରି ଅଷ୍ଟଦିଗପତି ମଧ୍ୟ ଅଛନ୍ତି । ଏମାନଙ୍କୁ ଦିଶାଂପତି ତଥା ଦୀଗଧୀଶ୍ଵର ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ପ୍ରାଚ୍ୟ ଵା ପୂର୍ଵ ଦିଗର ଦିଗପତି ରଵି ଵା ସୂର୍ଯ୍ୟ,ଅଗ୍ନିକୋଣାଧିପ ହେଉଛନ୍ତି ଶୁକ୍ର,ଦକ୍ଷିଣାଧିପ କୁଜଃ ଵା ମଙ୍ଗଳ,ନୈରୃତ କୋଣାଧିପ ରାହୁ,ଵାୟୁ କୋଣାଧିପ ଚନ୍ଦ୍ର,ପତୀଚ୍ୟ ଵା ପଶ୍ଚିମ ଦିଗପତି ଶନି, ଉତ୍ତର ଦିଗପତି ବୁଧ, ଈଷାନ କୋଣାଧିପ ଗୁରୁ ଗ୍ରହ ବୃହସ୍ପତି ଅଟନ୍ତି । [3.]
“ସୂର୍ଯ୍ୟଃ ଶୁକ୍ରଃ କ୍ଷମାପୁତ୍ରଃ ସୈଂହିକେୟଃ ଶନିଃ ଶଶୀ ।
ସୌମ୍ୟସ୍ତ୍ରିଦଶମନ୍ତ୍ରୀ ଚ ପ୍ରାଚ୍ୟାଦିଦିଗଧିଶ୍ଵରାଃ ॥”
(ଇତି ଜ୍ୟୋତିସ୍ତତ୍ତ୍ଵମ୍)
ତେବେ ପାରମ୍ପରିକ ଦିଗଗୁଡି଼କର ନାମ ବୋଇତଯାତ୍ରା ସମୟରେ ପ୍ରୟୋଗ ନକରି କଳିଙ୍ଗୀମାନେ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ବୋଇତିଆ ଦିଗ ଵ୍ୟଵହାର କରୁଥିଲେ । ଠିକ୍ ସେହିପରି ପାରମ୍ପରିକ ଵାମ ଓ ଦକ୍ଷିଣ ପାଖ ପାଇଁ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ ବାଆଁ,ଖାଇଲି,ଭୁଜନୀ,ଡାହାଣ,ଡାଁ,ବାଁ,ବାମ, ଚେନ୍ତ୍ରା ଵା ଚେନ୍ତରା ଓ ଡେଭିରୀ ଭଳି ଶବ୍ଦ ଥାଉ ଥାଉ ବୋଇତିଆଳମାନେ ଡାହାଣକୁ ଉଜା ତଥା ବାଆଁକୁ ଡାହୁ କହୁଥିଲେ ପୁଣି ବୋଇତିଆ ଭାଷାରେ ଉପର ଵା ଉର୍ଦ୍ଧ୍ଵଦେଶକୁ ଘୋଷ ତଥା ନିମ୍ନ ଅଥଵା ତଳକୁ ଦମନ୍ କୁହାଯାଉଥିଲା ।
କିନ୍ତୁ ଦଶଦିଗର ପାରମ୍ପରିକ ଭାରତୀୟ ନାମ ଥାଉ ଥାଉ ଏଭଳି ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଓ ନୂତନ ଦିଗ ନାମକରଣର କ'ଣ ଆଵଶ୍ୟକତା ଥିଲା ?
କଳିଙ୍ଗଦେଶରେ କାଳେ ପାରମ୍ପରିକ ଦିଗଗୁଡି଼କର ନାମକୁ ଭିନ୍ନ ଦିଗ ଭାବେ ସୂଚିତ କରିଵା ଦ୍ଵାରା ଭ୍ରମ ଉତ୍ପନ୍ନ ହେଵ ଏହି ଆଶଙ୍କାରେ ବୋଇତିଆଳମାନେ ଗାହି,ଡହରା,ପିଛାଡି଼ ଓ ସୋଇଲ ଭଳି ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଦିଗର ନାମକରଣ କରିଥିଲେ । ଏହା ଆମ କଳିଙ୍ଗ ଦେଶର ବୋଇତ ଯାତ୍ରା ପରମ୍ପରାର ସ୍ଵାତନ୍ତ୍ର୍ଯ ପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ ।
ହେଲେ ଦଶ ଦିଗର ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ନାମକରଣ ଆଵଶ୍ୟକତା କାହିଁକି ଅନୁଭୂତ ହୋଇଥିଲା ?
ଏହାର ଏକ କାରଣ କମ୍ପାସ ହୋଇଥାଇପାରେ କିମ୍ପା କମ୍ପାସ ଆଧାରିତ ଦିଗ ଧାରଣା ପ୍ରଣାଳୀ ହୋଇଥିଵା ସମ୍ଭଵ ।
ଆଗକାଳରେ ସମୁଦ୍ର ଯାତ୍ରା ସମୟରେ କମ୍ପାସର ଵ୍ୟଵହାର ପ୍ରଚଳିତ ଥିଲା । ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ୟ ଯେ ଵିଶ୍ଵରେ କମ୍ପାସ ପ୍ରଚଳନର ଇତିହାସ ୨୦୦୦ ଵର୍ଷରୁ ଅଧିକ ପୁରାତନ ବୋଲି ଗଵେଷକମାନେ ମତ ଦିଅନ୍ତି । ଚୀନରେ ହାନ୍ ରାଜବଂଶ(୨୦୨ ଖ୍ରୀ.ପୂ— ୨୨୦ ଖ୍ରୀ.ଦ୍ଧ) ରାଜତ୍ଵ କାଳରେ ସେଠାକାର ପାରମ୍ପରିକ କମ୍ପାସର ପ୍ରଚଳନ ଥିଲା । ତେବେ ଚୀନଦେଶୀୟ ସେ ପ୍ରାଥମିକ କମ୍ପାସ୍ କେଵଳ ଭୂ-ଵିଜ୍ଞାନ ଓ ଭାଗ୍ୟଵର୍ଣ୍ଣନା ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ ପାଇଁ ଵ୍ୟଵହୃତ ହେଉଥିଵା ଜଣାଯାଏ । ପରଵର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ଚୀନର ସଙ୍ଗ ରାଜବଂଶ ଦ୍ୱାରା କମ୍ପାସକୁ ଦିଗନିର୍ଣ୍ଣୟ ପାଇଁ ଵ୍ୟଵହାର କରାଯାଇଥିଲା । ତେଣୁ ଚୀନରେ ଦିଗ ନିର୍ଣ୍ଣୟ ପାଇଁ କମ୍ପାସ୍ ଵ୍ୟଵହାର ଵିଷୟରେ ଲିଖିତ ପ୍ରମାଣ ୯୬୦ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦ ପରର ହିଁ ମିଳିଥାଏ । ତେବେ ଭାରତୀୟମାନେ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦ ପ୍ରଥମ ଶତାବ୍ଦୀ ବେଳକୁ କମ୍ପାସ ଵିଷୟରେ ଜାଣି ସାରିଥିଲେ ବୋଲି କେତେକ ପ୍ରମାଣ ଆଧାରରେ ଦାବି କରାଯାଏ । ଭାରତୀୟମାନେ ଯେଉଁ କମ୍ପାସ ଵ୍ୟଵହାର କରୁଥିଲେ ତାକୁ ମତ୍ସ୍ୟଯନ୍ତ୍ର(ଜ୍ୟୋତିଷ ମତ୍ସ୍ୟଯନ୍ତ୍ର ନୁହେଁ) କୁହାଯାଉଥିଲା ଏଵଂ ଏହି ଯନ୍ତ୍ରର ମଝିରେ କଣ୍ଟା ପରିଵର୍ତ୍ତେ ମତ୍ସ୍ୟରୂପୀ ଧାତୁ ଲାଗିଥିଵାରୁ ଏହାର ଏଭଳି ନାମକରଣ ହୋଇଥିଲା । ପ୍ରାଚୀନ ଭାରତୀୟମାନେ ତୈଳ ମଧ୍ୟରେ ପତଳା ଲୌହ ମତ୍ସ୍ୟକୁ ରଖି ତତ୍ ସାହାଯ୍ୟରେ ଦିଗ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯିଵା ସମ୍ବନ୍ଧରେ the Institute of Naval Architects and Shipbuilders in Englandର ସଦସ୍ୟ Mr. J.L. Reid ଉଲ୍ଲେଖ କରି କହିଛନ୍ତି
“The early Hindu astrologers are said to have used the magnet, in fixing the North and East, in laying foundations, and other religious ceremonies. The Hindu compass was an iron fish that floated in a vessel of oil and pointed to the North. The fact of this older Hindu compass seems placed beyond doubt by the Sanskrit word Maccha Yantra, or fish machine, which Molesworth gives as a name for the mariner’s compass”.[4]
ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ୟ ଯେ ଚୁମ୍ବକ ଓ ତାହାର ପ୍ରକୃତି ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ଵର୍ଣ୍ଣନା ପ୍ରାୟ ୨୫୦୦ ଵର୍ଷ ପୂର୍ଵେ ଆନାତୋଲିଆ, ଭାରତ ଓ ଚୀନର ପ୍ରାଚୀନ ଶାସ୍ତ୍ରଗୁଡ଼ିକରେ ରହିଛି ।[5.] ତେଣୁ ଭାରତୀୟମାନେ ଵିଶେଷତଃ କଳିଙ୍ଗୀମାନେ ପ୍ରାଚୀନ କାଳରେ ଭାରତୀୟ ମତ୍ସ୍ୟଯନ୍ତ୍ର କମ୍ପାସ୍ ଵ୍ୟଵହାର କରି ଦିଗନିର୍ଣ୍ଣୟ କରୁଥିଵା ଅସମ୍ଭଵ ନୁହେଁ । ଯଦି କଳିଙ୍ଗୀମାନେ ନୌଯାତ୍ରାରେ ପ୍ରଵୀଣ ହୋଇନଥାନ୍ତେ ଓ ଦିଗନିର୍ଣ୍ଣୟାକ ଯନ୍ତ୍ର ଵ୍ୟଵହାର କରୁନଥାନ୍ତେ ତେବେ ସମୁଦ୍ର ମଧ୍ୟରେ ସହସ୍ରାଧିକ ଯୋଜନ ଦୂର ମାଲେସିଆ, ଇଣ୍ଡୋନେସିଆ, ଫିଲପାଇନ୍ସ, ଶ୍ରୀଲଙ୍କା,ମାଳଦ୍ଵୀପ, କାମ୍ବୋଡିଆ ଓ ବର୍ମାର କଳିଙ୍ଗାତ୍ରରେ କେବେ ପହଞ୍ଚି ପାରିନଥାନ୍ତେ । ଅଷ୍ଟମ ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ଵର କଳିଙ୍ଗ ସମ୍ରାଟ ଅଭିକଣ୍ଣୟୋ କରକଣ୍ଡୁ ଦକ୍ଷିଣ ବର୍ମାରେ କଳିଙ୍ଗାତ୍ର ଉପନିଵେଶ ସ୍ଥାପନ କରାଇଥିଲେ । ନୌଯାତ୍ରା ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ କୌଶଳ ଵିନା ସେ ଯୁଗରେ ତାହା ଆଦୌ ସମ୍ଭଵ ହିଁ ହୋଇପାରିନଥାନ୍ତା ।
ସେହି ସମୟରେ କଳିଙ୍ଗର ନୌଵାଣିଜ୍ୟ ସମଗ୍ର ଦକ୍ଷିଣ ତଥା ଦକ୍ଷିଣ ପୂର୍ଵ ଏସିଆରେ ଚଳୁଥିଲା ତେଣୁ କଳିଙ୍ଗୀମାନେ ନିଶ୍ଚୟ ଦିଗନିର୍ଣ୍ଣୟାକ ଯନ୍ତ୍ର ଦ୍ଵାରା ପ୍ରଭାଵିତ ହୋଇ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ବୋଇତିଆ ଦିଗ ପ୍ରଚଳନ କରାଇଥିବେ । ଅଵଶ୍ୟ କେହି କେହି ଗଵେଷକ ନିର୍ଦ୍ଦୟ ଭାବରେ କୁହନ୍ତି ଯେ ଓଡ଼ିଶାରେ ପ୍ରଚଳିତ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ବୋଇତିଆ ଦିଗଗୁଡି଼କ ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶ ଶତାବ୍ଦୀ ପରେ ପ୍ରଚଳିତ ହୋଇଥିଵା ଅଧିକ ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ କାରଣ ସେହି ସମୟରେ ଵିଭିନ୍ନ ୟୁରୋପୀୟ ଜାତିମାନେ ଭାରତରେ ଵାଣିଜ୍ୟ ଅଳ୍ପ ଲୁଣ୍ଠନ ହେତୁକ ଅଧିକ ଆସୁଥିଲେ । ପଞ୍ଚଦଶ ଶତାବ୍ଦୀରୁ ସପ୍ତଦଶ ଶତାବ୍ଦୀ ଯାଏଁ ଓଡ଼ିଶାର ଉପକୂଳରେ ୟୁରୋପୀୟ ସମୁଦ୍ର ଡାକୁମାନେ ଭୀଷଣ ଉତ୍ପାତ କରୁଥିଲେ । ଏମାନଙ୍କୁ ବୋମ୍ବାଟିଆ ଵା ବମ୍ବାଟିଆ,ଜଳଦସ୍ୟୁ ଆଦି କୁହାଯାଉଥିଲା । କିନ୍ତୁ ଏଠାରେ ଏହା ମଧ୍ୟ ବୁଝିଵାକୁ ହେଵ ଯେ ମଧ୍ୟ ଯୁଗ ଯାଏଁ ଏଵଂ ପ୍ରାୟତଃ ତ୍ରୟୋଦଶ ଶତାବ୍ଦୀ ଯାଏଁ ପଶ୍ଚିମ ତଥା ମଧ୍ୟ ୟୁରୋପ(west and central Europe) ଅଞ୍ଚଳରେ ପ୍ରଚଳିତ ଥିଵା ମାନଚିତ୍ରଗୁଡି଼କରେ ପୂର୍ଵ ଦିଗ ହିଁ ମାନଚିତ୍ରର "ଉପର ଦିଗ" ହୋଇ ରହିଥିଲା ।
ତେବେ ଟଲେମୀଙ୍କ Geographika ପୁସ୍ତକରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ ଇଜିପ୍ଟ,ଆରବ,ରୋମ୍ ତଥା ଗ୍ରୀସରେ ତତ୍କାଳୀନ ସମୟରେ ପ୍ରଚଳିତ ମାନଚିତ୍ରଗୁଡି଼କରେ ଉତ୍ତର ଦିଗ ହିଁ ମାନିଚତ୍ରର ଉପର ଦିଗ ହୋଇଥିଲା । ଟଲେମୀଙ୍କ Geographika ପୁସ୍ତକକୁ ଇଂରାଜୀ ଭାଷାରେ Edward Luther Stevenson ନାମକ ଜନୈକ ଲେଖକ ଅନୁଵାଦ କରିଛନ୍ତି । Geographikaର ଇଂରାଜୀ ଅନୁଵାଦ ସଂସ୍କରଣରେ ମାନଚିତ୍ର ମଧ୍ୟରେ କାହିଁକି ଉତ୍ତର ଦିଗ ଉପରେ ରଖାଯାଇଥିଲା ତାହା ଉଲ୍ଲେଖ ରହିଛି ।
" Moreover we have selected the projection which we especially consider the best in the making of maps , this being the one in which wel start at the right hand . The work may then proceed from places already inserted to those not yet inserted . This can best be carried out if we write in the northern latitudes before the southern ones , and the western before the eastern ones ; since to the eye of the writer or reader the northern localities appear in the upper part , and the eastern appear on the right hand , on both the globe and the map of the habitable earth . "
" First of all , therefore , let us set down Europe which we separate from Libya by the Straits of Hercules , and from Asia , after we have put in the seas and the swamp of Myotis , by the river Tanis and by the meridian drawn through it to unknown region ; then let us put in Libya and place it likewise next to the sea which extends from the bay lying near Prasum , a promontory of Ethiopia , as far as the Gulf of Arabia . Let us separate Libya from Asia by the isthmus which extends from the interior of Heroopoliticus to our sea , and separates Egypt from Arabia and Judea . Let us do this that we may not divide Egypt , in making a division of the continent , by the Nile , because continents are bounded more properly , where it is possible , by seas than by rivers . "
" In the last place let us put in Asia , keeping the same plan as in the parts of each continent , of disposing of each of them according to its relation to the whole earth , and to the entire inhabited regions in the continents themselves , first writing in the coast that is most northern , then the western , and the seas and the islands that are nearest together , and those which in some particular are most worthy of mention . "[6.]
ସେ ଯାହା ହେଉ ଟଲେମୀ ଭାରତ ଓ ଓଡ଼ିଶାର ଯାତ୍ରା କରିଥିଲେ ତେଣୁ ତାଙ୍କ ଭୌଗୋଳିକ ପୁସ୍ତକରେ ଓଡ଼ିଶାର ଵିଭିନ୍ନ ପ୍ରାଚୀନ ସ୍ଥାନଗୁଡି଼କର ନାମୋଲ୍ଲେଖ ଥିଵା ଦେଖାଯାଏ । କଳିଙ୍ଗୀ,ତାମିଲ, ଗୁଜରାଟୀ ଓ ମହାରାଷ୍ଟ୍ରୀ ନୌବଣିକମାନେ ପ୍ରାଚୀନ କାଳରୁ ଷୋଡ଼ଶରୁ ଅଷ୍ଟାଦଶ ଶତାବ୍ଦୀ ଯାଏଁ ଚୀନ,ଆଫ୍ରିକା ତଥା ଆରବୀୟ ଦେଶଗୁଡି଼କ ସହିତ ନୌଵାଣିଜ୍ୟ କରୁଥିଵାର ଅନେକ ଐତିହାସିକ ପ୍ରମାଣ ମିଳେ । କୋଣାର୍କ ମନ୍ଦିରରେ ଖୋଦିତ ଶିଳାଚିତ୍ରରେ ବୋଇତ ମଧ୍ୟରେ ଜିରାଫର ଚିତ୍ର ଗୋଟିଏ ଉଦାହରଣ ମାତ୍ର । ଏଣୁ ସମ୍ଭଵତଃ କଳିଙ୍ଗୀମାନେ ଆଫ୍ରିକା,ଚୀନ, ୟୁରୋପୀୟ ଦେଶଗୁଡ଼ିକ ସହିତ ନୌଵାଣିଜ୍ୟ କାଳରେ ଉତ୍ତର ଦିଗକୁ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦେଇ ତାହାକୁ ମାନଚିତ୍ରରେ ଉପରେ ରଖିଵା ଆରମ୍ଭ କରିଥିବେ ଏଵଂ ଦ୍ଵନ୍ଦ୍ଵ ସୃଷ୍ଟି ହେଵ ବୋଲି ଵିଚାର କରି ମାନଚିତ୍ରର ଦିଗଗୁଡ଼ିକର ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ନାମକରଣ କରାଯାଇଥିଵ ।
ଓଡ଼ିଶା(ଭାରତ) ଵ୍ୟତୀତ ୟୁରୋପ,ଆରବ ତଥା ଚୀନରେ ମଧ୍ୟ ବୋଇତିଆ ଦିଗ ପ୍ରଚଳିତ ଥିଲା ।ପ୍ରାଚୀନ ଗ୍ରୀକ୍ ଦେଶରେ ବାର ଦିଗର ନାମକରଣ କରାଯାଇଥିଲା । ସେସମୟରେ ଗ୍ରୀକ୍ ଭାଷାରେ ନିମ୍ନୋକ୍ତ ନାମଗୁଡି଼କ ପ୍ରଚଳିତ ଥିଲା ...
•ଉତ୍ତର— Aparctias
•ଉତ୍ତର-ଉତ୍ତର ପୂର୍ଵ(NNE)—Meses
•ଉତ୍ତର ପୂର୍ଵ—Caecias
•ପୂର୍ଵ—Apeliotes
•ଦକ୍ଷିଣ ପୂର୍ଵ—Eurus
•ଦକ୍ଷିଣ-ଦକ୍ଷିଣ ପୂର୍ଵ(SSE)—Phoenicias
•ଦକ୍ଷିଣ —Notos
•ଦକ୍ଷିଣ-ଦକ୍ଷିଣ ପଶ୍ଚିମ (SSW)—Leuconotos/Libonotos
•ଦକ୍ଷିଣ ପଶ୍ଚିମ—Lips
•ପଶ୍ଚିମ— Zephyrus
•ଉତ୍ତର ପଶ୍ଚିମ— Argestes
•ଉତ୍ତର-ଉତ୍ତର ପଶ୍ଚିମ (NNW)— Thrascias
ଏହିସବୁ ପ୍ରାଚୀନ ଗ୍ରୀକ୍ ଦିଗ୍-ଵାଚକ ନାମକରଣ
Aristotleଙ୍କର Meteorology (c. 340 BCE) ପୁସ୍ତକରେ ରହିଛି । ସେ ଯୁଗରେ ବାର ଦିଗର ବାରଗୋଟି ପଵନଙ୍କ ନାମାନୁସାରେ ଏଭଳି ନାମକରଣ ହୋଇଥିଲା ତେଣୁ ଏଗୁଡ଼ିକୁ ସାମୂହିକ ଭାବେ Classical compass winds ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ । [7.]
ମଧ୍ୟଯୁଗରେ ଆରବୀ ଵିଦ୍ଵାନମାନେ ଗ୍ରୀକ୍ ଦିଗନିର୍ଣ୍ଣୟ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଜ୍ଞାନ ସହିତ ପରିଚିତ ହେଲେ । ଦୁଇଜଣ ଆରବୀ ଵିଦ୍ଵାନ Abu Yahya Ibn al-Batriq ଓ Hunayn ibn Ishaq ମଧ୍ୟଯୁଗରେ Aristotleଙ୍କ Meteorologyକୁ ଅନୁଵାଦ କରିଥିଲେ ଏଵଂ Ibn Sinna ଓ Ibn Rushd ଭଳି ଵିଦ୍ଵାନ ତହିଁର ଭାଷ୍ୟ ଲେଖି ତତ୍ ଆଧାରରେ ନିଜର ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ପ୍ରଣାଳୀ ମଧ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ । ସେତେବେଳେ ଆରବରେ ଆରିଷ୍ଟୋଟଲଙ୍କ ବାରଗୋଟି ଦିଗ ଆଧାରରେ ନିମ୍ନଲିଖିତ ନାମଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରଣୀତ ହୋଇଥିଲା ।
•(N) šimāl
•(NNE) mis'
•(NE) nis'
•(E) şaban
•(SE) azyab
•(SSE) nu'āmā
•(S) janūb
•(SSW) hayf
•(SW) hur jūj
•(W) dabūr
•(NW) mahwa
•(NNW) jirbiyā'
ସେହିପରି ଚୀନ ଦେଶୀୟ ଦିଗ୍-ଵାଚକ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକ ନିମ୍ନରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ହେଲା...
子(zǐ )— ଉତ୍ତର
艮 (gěn) — ଉତ୍ତର ପୂର୍ଵ
卯(mǎo )—ପୂର୍ଵ
巽(xùn) — ଦକ୍ଷିଣ ପୂର୍ଵ
午(wǔ)— ଦକ୍ଷିଣ
坤(kūn) — ଦକ୍ଷିଣ ପଶ୍ଚିମ
酉 (yǒu )—ପଶ୍ଚିମ
乾 (qián)—ଉତ୍ତର ପଶ୍ଚିମ
ପରଵର୍ତ୍ତୀ କାଳରେ ଚୀନ ଓ ୟୁରୋପରେ ନୌଯାତ୍ରା ଅନେକ ମାତ୍ରାରେ ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଵାରୁ ୟୁରୋପ ଵିଶେଷତଃ ଗ୍ରୀସରେ ଵାୟୁ ଆଧାରିତ ୩୨ଟି ଦିଗର ନାମକରଣ କରାଯାଇଥିଲା ବେଳେ ଚୀନରେ ୨୪ଟି ଦିଗର ନାମକରଣ ହୋଇଥିଲା ।
ସେ ଯାହାହେଉ ଆମ ଭାଷାରେ ପୂର୍ଵେ ପ୍ରଚଳିତ କେଵଳ ଦଶଗୋଟି ବୋଇତିଆ ଦିଗଵାଚକ ଶବ୍ଦର ହିଁ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଭାଷାକୋଷରେ ଉଲ୍ଲେଖ ଅଛି । ସମ୍ଭଵତଃ ପୂର୍ଵକାଳରେ କଳିଙ୍ଗରେ ମଧ୍ୟ କୋଡ଼ିଏରୁ ଅଧିକ ବୋଇତିଆ ଦିଗର ନାମକରଣ କରାଯାଇଥାଇପାରେ କିନ୍ତୁ ଚୀନ ଓ ୟୁରୋପରେ ପ୍ରାଚୀନ ପୋଥିଗତ ପ୍ରମାଣ ଥିଲା ବେଳେ ଆମ ପାଖରେ ତହିଁର କୌଣସି ଲିଖିତ ପ୍ରମାଣ ରଖାଯାଉନଥିଲା । ବୋଧହୁଏ ସେଥିପାଇଁ ଏହାର କୌଣସି ପ୍ରମାଣ ମିଳିପାରେ ନାହିଁ । ଅସ୍ତୁ ପ୍ରୋକ୍ତ ଓଡ଼ିଆ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ବୋଇତିଆ ଦିଗ୍ଵାଚକ ଗୁଡି଼କର ନିରୁକ୍ତି ନିର୍ଣ୍ଣୟ ହୋଇପାରି ନାହିଁ । ଆଜକୁ ପ୍ରାୟ ଶହେ ଵର୍ଷ ତଳେ ଉପକୂଳ ଓଡ଼ିଶାର ସମୁଦ୍ରକୁଳର ଧୀଵରବହୁଳ ଗ୍ରାମଗୁଡି଼କରେ ବୁଲିବୁଲି ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଭାଷାକୋଷର ସଂକଳକ ଶ୍ରୀଗୋପାଳ ଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରହରାଜ ଏହି ସବୁ ବୋଇତିଆ ଦିଗଵାଚକ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକ ସଂଗ୍ରହ କରିଥିଲେ । ଓଡ଼ିଶାର ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଅଞ୍ଚଳରେ ଅପ୍ରଚଳିତ ଥିଵାରୁ ଅନୁମାନ କରାଯାଇପାରେ ଯେ ହୁଏତ ଏହି ବୋଇତିଆ ଦିଗଵାଚକ ଶବ୍ଦଗୁଡି଼କ କେଵଳ ଓଡ଼ିଶାର ସମୁଦ୍ରକୂଳିଆ ବୋଇତିଆଳମାନେ ହିଁ ଵ୍ୟଵହାର କରୁଥିଲେ । ଆଜି ବି ଓଡ଼ିଶାର ପାନ ବରଜୀମାନଙ୍କର ଶବ୍ଦ ସ୍ଥାନୀୟ କଥିତ ଭାଷାଠାରୁ ଭିନ୍ନ ଥିଵା ଦୃଶ୍ୟ ହୋଇଥାଏ ଏଵଂ ଏହିପ୍ରକାରର ବୋଲୀ ଵା କଥିତ ଶୈଳୀକୁ socialect କୁହାଯାଏ । ପ୍ରୋକ୍ତ ବୋଇତିଆ ଦିଗଵାଚକ ଶବ୍ଦଗୁଡି଼କର ନିରୁକ୍ତି ସମ୍ବନ୍ଧରେ ମଧ୍ୟ ଵିଶେଷ ତଥ୍ୟ ମିଳେନାହିଁ ଏଵଂ ଏ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସେତେଟା ଗଵେଷଣା ମଧ୍ୟ ହୋଇନାହିଁ । ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଭାଷାକୋଷରେ ଏହି ଶବ୍ଦଗୁଡି଼କ କେଵଳ ଅର୍ଥ ସହ ନାମୋଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇଛି କିନ୍ତୁ ତହିଁର ନିରୁକ୍ତି ଲେଖାଯାଇନାହିଁ । ଓଡ଼ିଆ ଛଡ଼ା ଵିଶ୍ଵର କୌଣସି ବି ଭାଷାରେ ଗାହି ଵା ଏଇଭଳି କୌଣସି ଶବ୍ଦ ଉତ୍ତର କି ପୂର୍ଵ ଅର୍ଥରେ ଚଳୁଥିଵାର ଜଣାଯାଏ ନାହିଁ । ତେବେ ଗାହି,ସୋଇଲ,ଡହରା ଓ ପିଛାଡ଼ି ଆଦି ଓଡି଼ଆ ବୋଇତିଆ ଦିଗ୍ଵାଚକ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ଵ୍ୟୁତ୍ପତ୍ତି ସଂକ୍ରାନ୍ତରେ କେତେକ ଅନୁମାନ କରାଯାଇପାରେ ।
ଗାଧୋଇଵାକୁ ଗାହତି କୁହାଯାଏ । ଗାହର ଅର୍ଥ ଗାଧେଇଵା,ଗହ୍ ଧାତୁର ଅର୍ଥ ବି ବୁଡେ଼ଇଵା ଓ ଗାଧୋଇଵା । ମାନଚିତ୍ରର ଉତ୍ତର ଦିଗ ଵା କଥିତ ଭାଷାର ପୂର୍ଵ ଦିଗକୁ ମୁଖ କରି ସାଧାରଣତଃ ଆମ ଦେଶର ଲୋକେ ସ୍ନାନ ଓ ତର୍ପଣ କରୁଥିଲେ । ସମ୍ଭଵତଃ ପାରମ୍ପରିକ ପୂର୍ଵଦିଗକୁ ମୁଖକରି ସ୍ନାନ କରାଯାଉଥିଵାରୁ ପୂର୍ଵ ଦିଗର ନାମ ମାନଚିତ୍ରରେ ଉତ୍ତର ଦିଗ ଭାବେ ଗାହି ରଖାଯାଇଥାଇପାରେ ।
ମାନଚିତ୍ରରେ ଦକ୍ଷିଣ ଓ କଥିତ ଭାଷାର ପଶ୍ଚିମରେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଅସ୍ତଗଲେ ସମସ୍ତେ ଶୋଇଯାଆନ୍ତି । ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ଉଦୟ ପାରମ୍ପରିକ ପୂର୍ଵଦିଗରୁ ହୁଏ ତଥା ପୂର୍ଵକୁ ମୁଖ କରି ଗାଧୁଆ ଓ ତର୍ପଣ ମଧ୍ୟ ହୁଏ । ପଶ୍ଚିମରେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଅସ୍ତ ହେଲେ ଆମେ ବି ଶୋଇଯାଆନ୍ତି ସମ୍ଭଵତଃ ତେଣୁ ପଶ୍ଚିମ ଵା ଦକ୍ଷିଣକୁ ସୋଇଵା ଵା ଶୋଇଵା ସୋଇଲ କୁହାଯାଏ । ଅଵଶ୍ୟ ଇଂରାଜୀରେ ସାଉଥ ଶବ୍ଦ ଅଛି କିନ୍ତୁ ସାଉଥ ଶବ୍ଦ ଯେ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ ସୋଇଲ ହୋଇଥିଵ ତାହା ଵିଶ୍ଵାସଯୋଗ୍ୟ ନୁହେଁ ।
ସେହିପରି ପଶ୍ଚିମଦିଗକୁ ଵାରୁଣ କୁହାଯାଏ । ଏହା ଵରୁଣଙ୍କ ଦିଗ ବୋଲି ଏଭଳି ନାମକରଣ କରାଯାଇଛି ଵରୁଣଙ୍କ ଅନ୍ୟ ନାମ ଡହର । ତେବେ ଓଡ଼ିଶାରେ ପୂର୍ଵ ଦିଗକୁ ଡହରା କୁହାଯାଏ । ସମ୍ଭଵତଃ ବରୁଣଙ୍କ ନାମାନୁସାରେ ପୂର୍ଵ ଦିଗକୁ ଡହରା କୁହାଯାଇଛି କିନ୍ତୁ ଏହି ମତଟି ଭ୍ରମାତ୍ମକ କାରଣ ଭାରତରେ ପଶ୍ଚିମ ଦିଗକୁ ଵାରୁଣ ଦିଗ କୁହାଯାଉଥିଲା । ମତାନ୍ତରେ
ଡହର ଶବ୍ଦର ଏକ ଅର୍ଥ ଡଗର ଵା ବାଟ ,ପଥ । ଓଡ଼ିଆ ଲୋକଙ୍କ ଜଳପଥ ସବୁ ମାନଚିତ୍ରରେ ପ୍ରାୟତଃ ପୂର୍ଵ ମୁଖ ଅର୍ଥାତ୍ ଚୀନ,ଜାପାନ,ମାଲେସିଆ ଇତ୍ୟାଦି ସେଥିପାଇଁ ପୂର୍ଵଦିଗକୁ ଡହରା କୁହାଯାଇଛି । ତେବେ ଡହରା ଶବ୍ଦ ସୃଷ୍ଟି ସମ୍ବନ୍ଧରେ କୌଣସି ସ୍ପଷ୍ଟ ମତ ମିଳିପାରେ ନାହିଁ ।
ପିଛାଡି଼ = ପଛ ଆଡ଼ ,ପଶ୍ଚିମଭାଗ
ସମ୍ଭଵତଃ ଓଡ଼ିଶାର ପଛ ଭାଗ କିମ୍ବା ପଶ୍ଚିମାଡି଼ଆରୁ ପିଛାଡି଼ ହୋଇଥାଇପାରେ ।
କିନ୍ତୁ ଏସବୁ କେଵଳ ଅନୁମାନ ମାତ୍ର ଆଜିଯାଏଁ ଓଡ଼ିଶାର ପ୍ରୋକ୍ତ ବୋଇତିଆ ଦିନଗୁଡ଼ିକର ନାମକରଣ ଵିଷୟରେ କୌଣସି ଅନୁସନ୍ଧାନ ହୋଇନାହିଁ । ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଭାଷାକୋଷରେ ଉଲ୍ଲେଖିତ ଗାହି,ଡହରା,ସୋଇଲ ଓ ପିଛାଡି଼ ଆଦି ବୋଇତିଆ ଦିଗଗୁଡି଼କର ନାମ ଶ୍ରୀଗୋପାଳ ଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରହରାଜଙ୍କଦ୍ଵାରା କେଉଁଠାରୁ କିପରି ସଂଗୃହୀତ ହୋଇଥିଲା ତତ୍ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ତଥ୍ୟ ମଧ୍ୟ ମିଳେ ନାହିଁ । ଓଡ଼ିଶାର ଭାଷାଵିଦମାନେ ଯଦି ଏହି ସବୁ ଶବ୍ଦ ଵିଷୟରେ ଅଧିକରୁ ଅଧିକ ଅନୁସନ୍ଧାନ କରନ୍ତେ ତାହେଲେ ଜାତିର ଅଶେଷ ମଙ୍ଗଳ ହୁଅନ୍ତା । ସେହିପରି ଇତିହାସ ପୁସ୍ତକରେ ଯଦି ଓଡ଼ିଶାର ନୌବାଣିଜ୍ୟ ସଂକ୍ରାନ୍ତୀୟ ଏକ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଵିଷୟ ରୁହନ୍ତା ଏବଂ ସେଠାରେ ଏହି ଶବ୍ଦ ଗୁଡିକର ଆଲୋଚନା କରାହୁଅନ୍ତା ତାହେଲେ ଏହି ଶବ୍ଦ ସବୁ ଲୁପ୍ତ ନହୋଇ ବଞ୍ଚିରୁହନ୍ତା ।
•••••••••••••••••••••••••••••
ତଥ୍ୟ ଉତ୍ସ :
1.Purnachandra odia bhasakosh(P-5225,2213,4829,8725)
2.Purnachandra odia bhasakosh(P-3753)
3.Purnachandra odia bhasakosh(P-3753)
4.the Bombay Gazetteer, vol. xiii., Part ii., Appendix A.)
5.THE MAGNETISM OF HINDUISM by Nalinesh Arun
6.Geographika book Written by tolemy and translated by Edward Luther
7.Aristotle, Meteorology (Bk2, c6)
•••••••••••••••••••••••••••
ଶିଶିର ସାହୁ ମନୋଜ(କାମାକ୍ଷାନଗର, ଢେଙ୍କାନାଳ)
•••••••••••••••••••••••••••
